Í-keng Tiàu-oán ê Jı̍t-chí

Ùi Wiki Tô·-su-kóan
 Kok-bı̂n ha̍k-hāu 6-nı̂ ē-sái kóng sı̄ kàu taⁿ ê jı̂n-seng siōng kài hó-sńg ê jı̍t-chí. Tı̄ ha̍k-hāu í-keng sı̄ siōng lāu chu-keh, siōng toā-boé--ê. Khı̀ kàu tó-ūi lóng ū kē-nı̂-kip ê lâng lâi kiâⁿ-lé âi-sat-chuh. Chhèng kah! 
 Koh ū teh tam-tng kiù-chhâ-tūi ê khang-khoè, múi-jı̍t chá-sı̂ chhēng kim-sek ê ká-á, tı̄ toā-lō͘-kháu ēng toā ki thoê-á pa̍k n̂g-sek ê 3 kak kı̂, cha̍h-chhia ín-chhoā kē-nı̂-kip ê tông-ha̍k koè-lō͘ jı̍p-lâi ha̍k-hāu. Koh ē lûn-tio̍h khı̀ kā hit tè Chhia-lián-á kı̂, chhiūⁿ-khí-khı̀ thih-ko téng. Choân-hāu lāi ē-tāng--ê, ē-thı̂--ê, tùi hāu-tiúⁿ, lāu-su, kang-iú, a-sáng, koân-kē-nı̂-kip ê ha̍k-seng, kàu hāu-kang hit kúi chiah chhı̄ lâi beh chia̍h ê o͘-káu, tē-chiūⁿ ê sih-sut-á, teh poe ê o͘-bui-á, lóng ài tiām-tiām hioh teh gı̂n hit kho͘ chhia-lián. Chiâⁿ-chò chhiūⁿ-chhia-lián-chhiú sui-bóng chit-sı̂ khoàⁿ--khí-lâi bô teh joā kong-êng, m̄-koh tong-sı̂ sı̄ iāng kah lia̍h bē tiâu. 
 Tiong-tàu-sı̂-á kāng-khoán long hit niá pha-lih pha-lih ê ká-á, toā-pān toā-pān kiâⁿ-jı̍p-khı̀ sûn hiah-ê kē-tiong-nı̂-kip ê tông-ha̍k ū koai-koai-á phak teh khùn bô. (Hit5 ê nı̂-tāi, kok-bı̂n-ha̍k-hāu ke̍k-kı̂ chù-tiōng khùn tàu, ná-chhiūⁿ ū hit-hō choân-bı̂n khùn tiong-tàu kiàn-kok ūn-tōng ê khoán.) Nā kui-pan ū khùn kah khô͘-khô͘-kiò, tio̍h hún-pit sa--khí-lâi phiat chı̍t-kù "chhoân-siáu choé-hâu-pan". Ta̍k-kò-goe̍h lóng ū kè-sǹg, phêng-tēng kok pan-kip ê sêng-chek, tı̄ chá-hoē sı̂ hō͘ hāu-tiúⁿ o-ló. Nā-chún ū kúi chiah niau bô ài khùn, thâu phak tı̄ toh-téng, bı̄n soà oat-koè kap keh-piah ê lâng thau-thau-á oē-sian, tio̍h lâu 3-jı̄ "choé-hoái-pan" tı̄ o͘-pang téng. Thèng-hāu lāu-su ē-po͘ lâi hō͘ tāi-ke "hó-khoàⁿ". Toā-siaⁿ lé sı̄ tek-khak ū, nā lāu-su khí-mo͘ bái, koh ē thàn phoê-thiàⁿ. Sı̄ po á-sı̄ mē, lóng pı̂n kiù-chhâ-tūi ê 1-kù-oē. 
 Chit khoán chêng-hêng kài chhin-chhiūⁿ thóng-tı̄-chiá ê pō͘-sò͘. "Kó͘-kin Tâi-goā" thóng-tı̄-chiá tiāⁿ-tiāⁿ tı̄ pı̄-thóng-tı̄-chiá tiong-kan kéng-soán sim-sèng bô kian-tēng--ê, "chia̍h pē oá pē, chia̍h bó oá bó" hit khoán--ê, lâi kàm-sı̄ kap thong-pò. "Ēng Tâi-oân-lâng thóng-tı̄ Tâi-oân-lâng" hāu-kó siōng kài chán. Lūn-chin kóng, 6-nı̂ ê kâu-sí gín-á bat sím-mı̍h, ka-kı̄ ê sèng-tē iû-koh chhóng-pōng, phı̂-khı̀ iáu bô tiāⁿ-tio̍h, beh án-choáⁿ ē-thang kā kāng iù-chíⁿ ê lâng pêng-hun, séng-chhat--leh? Chit-khoán chò-hoat hō͘ hông chhú-hoa̍t ê kē-nı̂-kip sim-lāi oàn-tò͘, put-sı̂ teh phàn teh bāng, āu-jı̍t chiâⁿ-chò koân-nı̂-kip ê sı̂, ē-tit-thang chau-that sin-lâi ê lâng. Chit-khoán "jiàu-pê-á" bûn-hoà kā goân-pún chhin-chhin-ài-ài ê tong-chhong-chêng lóng phah-pháiⁿ liáu-liáu. Tông-o̍h tiong-kan hō͘-siōng kàm-sı̄, kan-kè saⁿ-kau-hō͘. Chēng sè-hàn tio̍h giâu-gı̂ saⁿ-tùi, bo̍k-koài Tâi-oân siā-hoē sim-lêng kiaⁿ-hiâⁿ, tùi chheⁿ-hūn-lâng bô sı̀n-jı̄m. Chit-khoán sèng-chit tek-khak ē pāi-hāi hiān-tāi chhı̄-bı̂n siā-hoē (civil society) ê kiàn-lı̍p.
 Goá ê 4, 5, 6 nı̂-kip ê kip-jı̄m lóng sı̄ Lı̂m Lāu-su, i seⁿ-chò sán-thiu koh ū la̍t-thâu. I chhoā ha̍k-seng ê tiōng-tiám tio̍h-sı̄ sin-thé lô-tōng, sim-lêng hoa̍t-phoat. Múi lé-pài chun-chiàu ha̍k-hāu kui-tēng, it-tēng ài ū 4 chiat ê thé-io̍k-khò. Lı̂m lāu-su m̄-nā bô kap hiah-ê chu-iu-pan kāng-khoán, the̍h-lâi tha̍k sò͘-ha̍k, "kok-gú", tian-tò kā 1-koá khò soá-lâi chhoā ha̍k-seng ūn-tōng. Só͘-í tùi thé-chhau(pha-lı̀n-táu, tò-thâu-chai, tiô thiàu-siuⁿ, hàiⁿ tan-kǹg), cháu-pio(tn̂g, té lō͘), thiàu-koâiⁿ, phah-kiû(pâi-kiû, siám-bih-kiû, kha-lúi-kiû) lóng-chóng ū kà goán sńg--koè. I ê iau-kiû siong-tong giâm-keh, ta̍k-hāng tōng-chok lóng-ài chèng-khak, chiâu-chn̂g, bē-sái má-má hu-hu--tit. M̄-koh i iā hui-siông thiàⁿ ha̍k-seng, bat khoàⁿ-tio̍h goá ê chńg-thâu-á iù-siù sè-ki-kut, kiò goá m̄-thang phah pâi-kiû, kiaⁿ-liáu siong--tio̍h. 
 M̄-chai kiám-sı̄ án-ne, tông-o̍h tāi-ke lóng ióng-béng ná hó͘. Múi-jı̍t tiong-tàu-sı̂ chia̍h pá kàu hioh-khùn ū 30 hun ê chū-iû sı̂-kan, lóng ē tı̄ ūn-tōng-tiâⁿ khoàⁿ-tio̍h 6-nı̂ 1-pan ê eng-hiông hó-hàn liú-lia̍h ê hêng-iáⁿ. Kúi 10 ê lâng, jiok 1-lia̍p kha-kiû, hoān-nā the̍h-tio̍h kiû ê lâng, tio̍h chhut-la̍t tùi thiⁿ-téng khí kha that, khoàⁿ sím-mı̍h lâng that khah koân. Tı̄ 2-lâu téng koh ū cha-bó͘-pan ê gín-á-ché teh hoah-hiàm ka-iû. Kiàn-pái lóng-sı̄ goán-pan teh chhut-thâu, put-sı̂ ē chiap-tio̍h cha-bó͘ gín-á loân-bō͘ ê chêng-phoe. Tùi 10-thóng hoè ê sè-hàn gín-á, sè-kài bô koh ū khah kiau-ngō͘ chit-chân ê tāi-chı̀--lah. 
 Koh in-ūi án-ne, bat kap pan--nı̍h ê lēng-goā 1-ê tông-o̍h A-chhòng khı̀ "do͘ble dates". Tùi-hong sı̄ 2-ê 6-nı̂ 7-pan ê gín-á-ché, sı̂n-koân 165, seⁿ-chò iau-kiau pá-chúi. Kóng--khí-lâi mā hó chhiò, hit-sı̂ goá kap hit-ê A-chhòng--a mā chiah 145 nā-tiāⁿ, kiàn-pái ēng 2-lián-chhia chài in 2-ê, ná chhin-chhiūⁿ sió-tı̄ toè toā-chí--leh. Bat khı̀ Sian-kiong hı̀-hn̂g khoàⁿ hit-chhut秦漢kap林鳳嬌chú-ián ê籃球情人夢. M̄-sı̄ kóng hit-chūn joā ài phah nâ-kiû chiah khı̀ khoàⁿ (Hit-sı̂ tāi-ke siáu iá-kiû. Tâi-oân iá-kiû-tūi chhèng-kàu Bí-kok--khı̀.), sı̍t-chāi sı̄ bô lâng beh hip "棒球”情人夢hō͘ Tâi-oân-lâng khoàⁿ. Kàu taⁿ oân-choân bē-kı̀-tit hit-chhut tiān-iáⁿ teh poaⁿ sím-mı̍h, tú-a ē kı̀-tit hit 2 tiám-cheng tı̄ àm-bong-bong ê hı̀-hn̂g--nı̍h, 2 lâng lóng bô teh khoàⁿ tiān-iáⁿ, kan-ta 4 lúi ba̍k-chiu saⁿ-siòng, chhiú la̍k chò-hoé, sim-thâu-íⁿ-á tı̂ⁿ-tı̂ⁿ-tı̂ⁿ. Soah-tiûⁿ liáu-āu, kui-ki chhiú-tê-á tâm-kô͘-kô͘, chhúi-tê-á-hûn kha̍h kah choân sian, iáu m̄-kam khı̀ sé-tiāu. 
 Tiōng-sı̄ sin-thé lô-tōng, sim-lêng hoa̍t-phoat ê pan-kip m̄-sı̄ lóng hó-khang--ê. Goán hit-pan ê sêng-chek sı̄ noā kô͘-kô͘. Ta̍k-pái goe̍h-khó liáu-āu chiū-sı̄ lāu-su ba̍k-thâu kat-kat ê sı̂. Pa̍t-lâng pan choân-pan pêng-kun 99, 98 tiám, goán hit-pan chiah ū 80 kúi tiám, chha lâng ū kàu chē. Lāu-su chù-tiōng sin-thé, sim-lêng, chū-jiân ha̍k-seng ê sêng-chek chiū toè bē-tio̍h hiah-ê chu-iu-pan. 
 Goá ū 1-pái chham-ka choân-hāu ê sò͘-ha̍k khó-chhı̀. Lāi-bı̄n ū chı̍t-tiâu tê-bo̍k sı̄ án-ne: A-Chak kin-nı̂ 20-hoè, tú-chiah chhoā-bó͘. Lāu-pē hō͘ i 1000 kho͘ chò chhoā-bó͘ ê só͘-hùi. I kā chiah-ê chı̂ⁿ khiām-jı̍p-khı̀ gı̂n-hâng. Gı̂n-hâng ê lı̄-sek 1-nı̂ sı̄ 5%. A-Chak chún-pı̄ kā chı̂ⁿ kià 20 tang beh chò āu-pái kiáⁿ-jı̂ ê kàu-io̍k ki-kim. Chhiáⁿ mn̄g A-Chak tı̄ 20 nı̂ āu, liân pún-kim ke lı̄-sek, lóng-chóng ē-sái niá joā chē? 
 Khoàⁿ-tio̍h chit-ê būn-tê, goá siūⁿ kóng kán-tan. 1000 kho͘ pún-kim, 1-nı̂ lı̄-sek 5%, ē-sái the̍h-tio̍h 50 kho͘. 20 nı̂ āu sı̄ 50x20 téng-ı̂ 1000 kho͘. Koh ke pún-kim 1000, lóng-chóng 2000 kho͘. 
 Kiat-kó sı̄ hông phah-m̄-tio̍h. In kóng tāi-chı̀ m̄-sı̄ án-ne. Tē-1-nı̂ koè-liáu, pún-kim ke tē-1-nı̂ ê lı̄-sek piàn-chò tē-2-nı̂ ê pún-kim. Án-ne 1-nı̂ koè--khı̀ tio̍h ài kā téng-nı̂ ê lı̄-sek ka-jı̍p khı̀ pún-kim chò-hoé sǹg. Ho̍͘h, mā khah pài-thok--leh, ài kè-sǹg 20-pái. To m̄-sı̄ tú-á chò hit-tiâu tê-bo̍k tio̍h-hó (lóng-chóng ū 15-tiâu, chò 50-hun), khah ē ū hit-khoán Bí-kok sı̂-kan kā sǹg 20 pái--leh. Khó-chhı̀ khó-liáu ū thiaⁿ pa̍t-pan--ê teh kóng, hit-khoán tê-bo̍k m̄-bián 1-nı̂ 1-nı̂ sǹg. In lāu-su ū kà kong-sek ē-sái tāi. In koh chhiò goán hit-pan lāu-su lióng-kong, ha̍k-seng pūn-tháng, liân chit-khoán chiah kán-tan ê tê-bo̍k iā bē hiáu chò. Hit-sı̂ thiaⁿ kah chhùi khui-khui, m̄-chai sè-kan ū chiah-nı̍h chhim ê sò͘-ha̍k kong-sek ē-sái kái-koat chiah-nı̍h oh ê būn-tê. Goá chin put-ho̍k, siūⁿ-kóng ka-kı̄ kiám-ū hiah gōng, tio̍h beh kā in mn̄g 1-ê siông-sè. In kóng chai-iáⁿ hiah chē beh chhòng-siáⁿ, ē-hiáu tāi kong-sek chò tê-bo̍k the̍h hun-sò͘ khah tiōng-iàu. Hit-piàn khó-chhı̀ ê kiat-kó m̄-bián kóng mā chai, sı̄ àu-kô͘-kô͘. Khoàⁿ-tio̍h hiah-ê bô joā-gâu ê chu-iu-pan ê ha̍k-seng teh niá-chióng, sim-lāi ū tām-po̍h-á ut-chut, oàn-tò͘. 
 Boé--á khı̀ tha̍k chho͘-tiong chiah chai, hit-khoán ê chêng-hêng kiò-chò "複利", ài-ēng "等比數列" ê sò͘-ha̍k kái-koat. Koh ū thiaⁿ-kóng toā sò͘-ha̍k-ka Go͘-suh (Gauss) sè-hàn sı̂ ū 1-pái i ê lāu-su khoàⁿ in hit-pan m̄-sı̄ khoán, hoa̍t in tùi 1+2+3 ...... it-tı̍t ka-kàu 1000, koh kā in kóng bô sǹg-liáu bē-sái hioh-o̍h. Chiah kā tê-bo̍k kóng-liáu bô kàu 5-hun-cheng, Go͘-suh tio̍h koāⁿ chheh-pau beh tńg--khı̀. Lāu-su kiaⁿ 1-tiô, siūⁿ-kóng chit-ê gín-á m̄-siū-kà, beh kā i tia̍p. Go͘-suh kóng goá sǹg--chhut-lâi-ah, lí siáⁿ-sū beh phah--goá? Lāu-su 1-ē-khoàⁿ, i ê tap-àn oân-choân chèng-khak, koh mn̄g i án-choáⁿ chò. Go͘-suh kóng, “Goá kā 1,2,3,...... pâi kàu 1000, koh kā tò-péng pâi, tùi 1000, 999, 998,...... pâi kàu 1. Tē-1 pâi ê tē-1 ê sò͘-jı̄, 1 kap tē-2 pâi ê tē 1 ê sò͘-jı̄ 1000 ka-ka--khí-lâi, án-ne sı̄ 1001. Nā kā tē-1 pâi ê tē-2 ê sò͘-jı̄, 2 kap tē-2 pâi ê tē-2 ê sò͘-jı̄ 999 ka-ka--khí-lâi, án-ne iā-sı̄ 1001. Ē-bı̄n chiàu án-ne ê ka-hoat tē-3 ke tē-3, tē-4 ke tē 4,...... kàu tē-1000 ke tē-1000, lóng-sı̄ 1001. Chit-2 lia̍t nā choân-pō͘ ka-ka--khí-lâi, ū 1000 ê 1001, 1000×1001=1001000. In-ūi ū 2 lia̍t só͘-í ài tû 2, 1001000÷2=500500.” Thiaⁿ kàu chia, lāu-su bı̄n gāng-gāng, chhùi khui-khui, kóng bē chhut oē, Go͘-suh tio̍h hoaⁿ-hoaⁿ hí-hí tńg--khı̀. 
 Sui-bóng goán hit-pan bô tı̄ 6-nı̂ ê sı̂, o̍h-tio̍h (eng-kai kóng bô poē--tio̍h chiah tio̍h) hok-lı̄ ê kong-sek, m̄-koh Lāu-su hō͘--goán--ê sı̄ ióng-béng-béng ê khùi-la̍t kap oa̍h-thiàu-thiàu ê sim-lêng. Chiah-ê hō͘ goán ū chiok-gia̍h ê châi-tiāu lâi tō͘-koè í-āu ê jı̂n-seng. Boé--a, tāi-ke koh tú-bı̄n, kóng-khí Lāu-su hit-sı̂ ê kà-sı̄, lóng chin kám-un. 
 (Tâi-oân-jı̄ Cha̍p-chı̀ Tē 13 kı̂, 2002 nı̂ 5 ge̍h)