Î Jiâu-lí Sian-siⁿ
Mr. George Ede(1855-1905)
Iûⁿ Sū-ióng
Î Jiâu-lí Sian-siⁿ chhut-sı̀ tı̄ Eng-kok, tha̍k Ài-teng-pó Su-hoān Ha̍k-ı̄ⁿ (Moray Ho͘se, Edinburgh), siū hùn-liān choè kàu-io̍k choan-bûn-ka. I siū Eng-kok Tiúⁿ-ló Kàu-hoē phài-khián, 1883 nı̂ kap Î Sian-siⁿ-niû lâi Tâi-oân. I tiàm Tâi-lâm o̍h Tâi-oân oē, jiân-āu, siū phài choè thâu chı̍t ūi hū-chek kàu-io̍k ê soan-kàu-su. Lâi kè kúi ge̍h jı̍t āu, chiū ka-kı̄ khı̀ Tâi-lâm Sı̂n-ha̍k-hāu ta̍k jı̍t kà ha̍k-seng siá Lô-má-jı̄; tùi án-ni thang chai i ê jia̍t-sêng kap khûn-bián. Î Sian-siⁿ tı̄ Tâi-oân choè kang lóng-chóng ū 13 nı̂ kú. Taⁿ ài chiong i só͘ choè ê kang kán kı̀ tı̄ ē-bı̄n:
1. Kàu-io̍k ê kang-chok (Chhòng-siat Tiong-o̍h).
Tâi-lâm Kàu-sū-hoē phài Î Sian-siⁿ siat-hoat kiàn-siat Tiong-o̍h í-āu, i chiū chı̄n-la̍t tiû-pı̄, kàu 1885 nı̂ 9 ge̍h 21 jı̍t chèng-sek sêng-lı̍p. Î Jiâu-lí Sian-siⁿ choè tē it jı̄m ê hāu-tiúⁿ, hāu-miâ kiò-choè Tâi-lâm Tiúⁿ-ló-kàu Tiong-o̍h, toē-tiám tı̄ Jı̄-ló-kháu hiān-chāi Phok-ài lō͘ Bông-à ha̍k-hāu hū-kūn. Khí-thâu sı̄ kán-tan, ēng Kū-lâu choè lı̂m-sı̂ hāu-sià. Taⁿ-chiah tùi kok kàu-hāu ê Sió-o̍h lâi ê ha̍k-seng chí-ū 10 miâ, kàu nı̂-bé chiah ke-thiⁿ kàu 20 miâ. Sui-sı̄ án-ni, iáu-kú tāi-ke chin sûn-chin, jia̍t-sim ài tha̍k-chheh.
Î Sian-siⁿ pān-lí ha̍k-hāu, ū chin hui-siông ê jia̍t-chêng, chin gâu kè-e̍k. Chóng-sı̄ tong-sı̂ ê hāu-sià chin oe̍h, koh Kū-lâu ū tio̍h pe̍h-hiā chin siong-tiōng, soà pı̀ⁿ-chiâⁿ gûi-hiám ka-ok. 1890 nı̂, in-ūi kám-kak chit keng hāu-sià chin gûi-hiám, só͘-í ko͘-put-chiong hō͘ ha̍k-seng lóng tò-khı̀, ha̍k-hāu chiām-sı̂ thêng-khùn. Î Sian-siⁿ chı̄n-la̍t kè-e̍k siat-hoat, ài koh kiàn-tio̍k sin ê hāu-sià. Ū iú-chı̀ ê hōng-hiàn, te̍k-pia̍t sı̄ Eng-kok Keh-lah-su-ko Tiúⁿ-ló Kàu-hoē Sı̂n-ha̍k-hāu (Free Church College, Glasgow) ê ha̍k-seng ū bō͘-chı̍p 500 Eng-pōng, kià kè-lâi choè chit keng ha̍k-hāu ê kiàn-tio̍k-hùi. Che lóng sı̄ Î Sian-siⁿ piàⁿ-chı̄n i ê sim-hiat, chiah oē thang tit-tio̍h oân-sêng. Chit keng sin hāu-sià sı̄ kiàn-tio̍k tı̄ Sin-lâu ê sai-lâm kak. 1894 nı̂ têng-sin khui o̍h, oē thang siu-iông 60 miâ ha̍k-seng. Sı̍t-chāi thang kám-siā Siōng-tè.
1896 nı̂ Î Sian-siⁿ kiàn-gı̄ tı̄ Tiúⁿ-ló-kàu Tiong-o̍h eng-kai tio̍h kà Jı̍t-gú kap Eng-bûn; in-ūi che sı̄ ha̍p sı̂-tāi ê iau-kiû. I iā hui-siông koan-sim tı̄ kàu-hoē lāi ū chiâⁿ chheng miâ í-keng siū soé-lé ê jı̂-tông ê kàu-io̍k. Chhòng-siat Tiong-o̍h í-āu, Î Sian-siⁿ chiū thê-chhiòng tio̍h siat Su-hoān ha̍k-hāu, lâi ióng-sêng kàu-hoē Sió-o̍h ê kàu-oân. (Tong-sı̂ chin-choē kàu-hoē ū siat Sió-o̍h, chóng-sı̄ bô choan-bûn ê kàu-oân, thoân-tō sian-siⁿ ta̍k jı̍t kà gín-ná soà bo̍k-hoē, lé-pài-jı̍t chū-jiân tio̍h káng-tō). Chit hāng siat Su-hoān ha̍k-hāu ê kè-e̍k sui-jiân bô tit-tio̍h sı̍t-hiān, iáu-kú Î Jiâu-lí Sian-siⁿ tùi kàu-io̍k ê jia̍t-sêng, hō͘ lâng chin khim-poē.
2. Bûn-jı̄ ê kang-chok (Choān-tù Sam-jū-keng Chù-kái).
Î Sian-siⁿ chai-iáⁿ ū chin hui-siông choē Tiong-kok lâng, sui-jiân siông-sè gián-kiù Sù-su kap Ngó͘-keng, chóng-sı̄ bô tı̀-ı̀ gián-kiù Sam-jū-keng. Soè-hàn ê sı̂ sui-jiân oa̍t-liām Sam-jū-keng, chóng-sı̄ m̄-chai chin-sı̍t ê ı̀-gı̄. I chai-iáⁿ chit pún ū koan-hē Tiong-kok le̍k-sú kap choē-choē hó ê kàu-hùn. Só͘-í chiū chı̄n-la̍t gián-kiù, ēng Lô-má-jı̄ lâi siá chı̍t pún “Sam-jū-keng Sin-choān Pe̍h-oē chù-kái”. Chit pún chheh hō͘ lâng tha̍k liáu khoài bêng-pe̍k, in-ūi m̄-nā ta̍k jı̄ ū siá jı̄-im kap kái-sek, koh iā siông-sè pâi-lia̍t hiah ê kap le̍k-sú ū koan-hē ê chu-liāu á-sı̄ kò͘-sū. Tùi chit pún chheh chhut-pán, sı̍t-chāi put-chí ū toā lı̄-ek lâng. 1894 nı̂ tē it pán ı̀n 800 pún, āu-lâi kàu 1904 nı̂ tē jı̄ pán ı̀n 2000 pún. Î Jiâu-lí Sian-siⁿ sı̄ Eng-kok lâng, toà Tâi-oân kan-ta 13 nı̂ kú nā-tiāⁿ, oē thang gián-kiù Tiong-kok le̍k-sú kàu hiah chheng-chhó. Koh oē-hiáu phian-tù chit pún“Sam-jū-keng Sin-choān Pe̍h-oē chù-kái”, sı̍t-chāi hō͘ lâng chin thang kám-kek siàu-liām.
3. Kı̂-thaⁿ ê kang-chok.
Î Sian-siⁿ iā put-chí koan-sim jı̂n-bı̂n ê seng-oa̍h; koh iā hùn-liān chin-choē chheng-liân jia̍t-sim ho̍k-bū kàu-hoē, pún-sin kiâⁿ choè thâu-chêng hō͘ lâng khoàⁿ i ê iūⁿ. Lâng hiâm hùi-khı̀ bô ài choè ê kang, i hoaⁿ-hí choè. Tong-sı̂ tı̄ Tâi-oân ū chı̍t hāng pháiⁿ ê sı̍p-sio̍k, chiū-sı̄ ū lâng ài ēng gín-ná lâi boé-boē. I khoàⁿ tio̍h chit hō boē gín-ná ê sū, chiū hó-táⁿ hoán-tùi. I iā cho͘-chit kau-gı̄-hoē, tāi-ke chū-chı̍p saⁿ-kap kau-poê, lâi kau-oāⁿ ı̀-kiàn. Koh iā tı̀-ı̀ kó͘-bú lâng tio̍h ēng Pe̍h-oē-jı̄. Î Sian-siⁿ tı̄ kok hong-bı̄n ê kang-chok, lóng chı̄n i só͘ ū ê la̍t lâi choè, lâi pang-chān lâng. Tı̄ chit tiong-kan Î Sian-siⁿ-niû ê hia̍p-chō͘ kap kòng-hiàn chin toā. In tı̄ Kàu-sū-hoē kap Tâi-oân lâng ê tiong-kan, thāi-jı̂n chiap-bu̍t lóng ū siū tio̍h chin hó phêng, hō͘ lâng put-chí kèng-tiōng.
4. Î Sian-siⁿ lı̄-khui Tâi-oân kap pia̍t-sè.
In-ūi Î Sian-siⁿ-niû toà Tâi-oân hong-thó͘ khı̀-hāu boē ha̍h, siông-siông tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ. Só͘-í tio̍h thàn i-seng ê ı̀-kiàn ko͘-put-chiong lı̄-khui Tâi-oân, poaⁿ khı̀ toà Kńg-tang ê kheh-chng Ngó͘-keng-hù. Ǹg-bāng sian-siⁿ-niû soá khı̀ toà hia oē khah ióng-kiāⁿ. 1896 nı̂ 9 ge̍h hu-hū chiū lı̄-khui Tâi-oân chiah ê chhin-iú, soá khı̀ sin ê jı̄m-toē. Î Sian-siⁿ khı̀ Ngó͘-keng-hù liáu-āu, koh tiàm hia choè kang 10 nı̂ kú. Tı̄ chit 10 nı̂ kú ê tiong-kan, i koán-lí Sió-o̍h iā keng-êng Chheh-pâng. Kàu 1905 nı̂ 1 ge̍h 7 hō, siū Chú tiàu i tò-khı̀ hióng-siū éng-oán ê an-hioh. Tâi-oân ê soan-kàu-su kap chèng sı̀n-tô͘, í-kı̍p siā-hoē ê jı̂n-sū thiaⁿ tio̍h chit ê siau-sit, bô m̄ kám-kak siong-pi. Kàu-sū-hoē siá phoe an-ùi Î Sian-siⁿ-niû, koh iā siá phoe kià khı̀ Ngó͘-keng-hù piáu-sı̄ tông-chêng.
(Lú-soan-khan tē 77 kı̂, 1966 nı̂ 5 goe̍h)
