e̍k-siá
Siong-sı̀n ū chiok chē lâng it-tı̍t lóng siūⁿ boē-thong, ūi sím-mı̍h tio̍h ài lâi o̍h bó-gí--leh? Mā ū lâng kun-pún tio̍h m̄-bat siūⁿ-koè ài ha̍k-sı̍p bó-gí. Sı̄m-chı̀ khoàⁿ-boē-khí ka-kı̄ ê bó-gí, te̍k-pia̍t sı̄ siū-koè ko-téng kàu-io̍k--ê, ū chit-khoán koan-liām ê lâng koh khah giâm-tiōng! Só͘-í tı̄ Tâi-oân ê tha̍k-chheh-lâng, tùi i sin-sin khó͘-khó͘ só͘ o̍h--lâi ê "pa̍t-lâng ê gí-giân", lóng khah tiōng-sı̄. Phı̀-jū khoàⁿ-tāng "Hoâ-gí", "Eng-gí", khoàⁿ-khin "A-niâ ê oē". Só͘-í kin-á-jı̍t tı̄ kàu-io̍k thé-hē lāi-té, ta̍k-ê piàⁿ-miā teh o̍h Hoâ-gí, o̍h Eng-gí, o̍h Jı̍t-gí téng-téng. In-ūi o̍h che khah ū chúi-chún, mā khah ū chhut-lō͘. Tı̀-sú kin-á-jı̍t ū hoat-tō͘ iōng bó-gí choè chú-thé-sèng lâi siōng-khò, ián-káng ê lâng, soà pı̀ⁿ-chiâⁿ chı̍t-chióng hi-hán ê tōng-bu̍t. Che ē-tàng hō͘ lán lâi choè chı̍t-ê su-khó, nā sı̄ chı̍t-ê cho̍k-kûn in toā-to-sò͘ ê lâng lóng "boē ài iōng", á-sı̄ "boē hiáu iōng" bó-gí, che kám ū khó-lêng pı̀ⁿ-chiâⁿ chı̍t-ê ū chun-giâm, ū chū-chú ê cho̍k-kûn? Kin-á-jı̍t tı̄ Tâi-oân ê 4 toā cho̍k-kûn, in ê chun-giâm kap in só͘ sú-iōng bó-gí ê chêng-hêng, ū chin bı̍t-chhiat ê koan-hē. Phı̀-jū kóng, Tâi-oân ê Pêⁿ-po͘-cho̍k, pi-chhám kah hām chı̍t-kù in ê gí-giân lóng bô lâng teh kóng, só͘-í in ê chun-giâm chiū oân-choân phah bô--khı̀-lah. Í-sek-lia̍t chit-ê kok-ka ê lâng, in-ūi kā in ka-kı̄ ê bó-gí pó-liû kah hó-sè liu-liu, sui-jiân in ê kok-ka bô toā, m̄-kú in iáu-sı̄ koè kah chin ū chun-giâm.
Lán lâi khoàⁿ kó͘-chá á-sı̄ hiān-tāi Tâi-oân kap goā-kok ê le̍k-sú, ū chı̍t ê chiok hó ê kiàn-chèng, chiū-sı̄ só͘-ū--ê thóng-tı̄-chiá, lóng sı̄ siūⁿ chı̄n pān-hoat, beh kı̀m-chí siau-bia̍t pı̄-thóng-tı̄-chiá ê gí-giân. Lán nā lâi khoàⁿ hit-tong-sı̂ "Phó͘-hoat Chiàn-cheng" liáu-āu, Prussia chiàm-léng Lo̍k-lı̂m, A-ní-sat-su, chiū chek-sı̂ kı̀m-chí in kóng Hoat-gí, siong-sı̀n ta̍k-ê tùi "Choè-āu-chı̍t-khò" ê bûn-chiuⁿ, lóng ū chin chhim ê ı̀n-siōng chiah tio̍h. Tâi-oân ê chêng-hêng mā sı̄ kāng-khoán! Jı̍t-pún-lâng thóng-tı̄ Tâi-oân ê sı̂, ūi beh thui-hêng "Hông-bı̂n-hoà Un7-tōng", chek-ke̍k thui-hêng "Kok-gí Ka-têng", beh lâi siau-bia̍t Tâi-oân kok cho̍k-kûn ê bó-gí. Tāi-chiàn liáu-āu, Kok-bı̂n-tóng lâi chiap-siu chèng-koân, mā-sı̄ iōng kāng-khoán pō͘-sò͘ lâi thui-hêng "Kok-gí". Iōng hoa̍t-chı̂ⁿ, koà-káu-pâi téng-téng bû-só͘-put-chı̀ ê chhiú-toāⁿ, lâi kı̀m-chí kóng Tâi-oân bó-gí. Che sı̄ chı̍t-chióng bô thiàⁿ-sim kap ok-to̍k ê chò-hoat. Thóng-tı̄-chiá ê bo̍k-tek, chiū-sı̄ beh siau-bia̍t pı̄-thóng-tı̄-chiá ê bûn-hoà. In-ūi bó-gí sı̄ chı̍t-ê cho̍k-kûn ê oa̍h-hoà-chio̍h. Só͘-í bó-gí it-tān siau-sit--khı̀, chit ê cho̍k-kûn tio̍h boē kı̀-tit ka-kı̄ ê kun-goân, sòng-sit jı̄n-tông kap kui-sio̍k-kám, án-ni chiū hong-piān pı̄ lâng lâi thóng-tı̄--lah.
Kó͘-kim Tâi-goā tùi ka-kı̄ bô sı̀n-sim ê cho̍k-kûn, in ê tha̍k-chheh-lâng kap tı̀-sek hūn-chú, lóng ē piàⁿ-miā khı̀ o̍h pa̍t-lâng ê kiông-sè gí-giân. Phı̀-jū kóng, koè-khı̀ Lô-má ê tha̍k-chheh-lâng, piàⁿ-miā o̍h "Hi-lia̍p-bûn". Āu--lâi chiah tò-tńg--khı̀ kiàn-lı̍p "La-teng-bûn"(Latin) ê pún-chit kap chú-thé. Bûn-gē-ho̍k-heng sı̂-tāi, Ì-tāi-lı̄(Italy) ê bûn-jı̂n, piàⁿ-sè o̍h "La-teng-bûn", it-tı̍t kàu Làn-teh(Alighiere Donte 1265-1321) iōng ka-kı̄ ê bó-gí Ì-tāi-lı̄-bûn chhòng-chok "Sı̂n-khiok"(Divine Comedy), chiah kiàn-lı̍p Ì-tāi-lı̄-bûn ê chú-thé-sèng. Eng-gí ê miā-ūn mā sı̄ kāng-khoán. 14 Sè-kí í-chêng ê Eng-kok-lâng, chū-jı̄n "Eng-gí" sı̄ bô chúi-chún ê gí-giân, só͘-í piàⁿ-miā o̍h "Hoat-bûn" "La-teng-bûn". Ū chı̍t-ūi Eng-kok-lâng miâ kiò Hoâi-khek-lı̄-hu (Wycliffe 1382) thoân-kàu-sū, chiong La-teng-bûn Sèng-keng hoan-e̍k choè Eng-gí, kiat-kó ín-khí Eng-kok kàu-hoē ê hùn-nō͘, pı̄ koaiⁿ jı̍p kaⁿ-lô, sı̄m-chı̀ āu--lâi hō͘ lâng pian-si ê chhi-chhám miā-ūn. Jı̍t-pún tı̄ Bêng-tı̄-ı̂-sin chı̀n-chêng, hit-sı̂ ê tha̍k-chheh-lâng, pēng bô jı̄n-tông ka-kı̄ ê "kha-nah". Hân-kok ê ha̍k-chiá, mā khoàⁿ boē khí ka-kı̄ ê "Gān-bûn", lóng piàⁿ-miā beh o̍h Hàn-bûn, án-ni chiah ē-tàng hián-sı̄ ka-kı̄ ê toē-ūi. Chit-khoán ê hiān-siōng kap chit-má ê Tâi-oân-lâng chin kāng-khoán, lóng piàⁿ-miā teh sú-iōng in kám-kak khah ū chúi-chún ê "Hoâ-bûn", "Eng-bûn". Che lóng sı̄ chū-pi ê sim-thài. Chiàu gí-giân ha̍k-ka ê kóng-hoat, chı̍t ê lâng, ke bat chı̍t-chióng gí-giân, chiū ke chı̍t-lia̍p thâu-náu. Só͘-í, o̍h pa̍t-lâng ê gí-giân sı̄ hó tāi-chı̀, sı̄ ta̍t-tit kó͘-lē--ê. M̄-kú, chı̀n-chêng ū chı̍t ê chiok tiōng-iàu ê tiâu-kiāⁿ, chiū-sı̄ ài tāi-seng oē-hiáu "Chhùi kóng pē-bú-oē, chhiú siá Tâi-oân-bûn". Iōng ka-kı̄ ê bó-gí lâi o̍h pa̍t-lâng ê gí-giân; m̄-sı̄ iōng o̍h--tio̍h ê "Pak-kiaⁿ-gí" koh lâi o̍h goā-kok-gí, ke tńg chı̍t liàn. Bo̍k-koài Tâi-oân-lâng o̍h goā-kok-gí ke chiok sin-khó͘. Oāⁿ chı̍t-kù-oē lâi kóng, chiū-sı̄, iōng ka-kı̄ ê bó-gí choè chú-thé-sèng lâi o̍h goā-kok-gí khah kín o̍h, khah hó o̍h. Lán nā tı̍t-chiap iōng Tâi-gí o̍h Jı̍t-bûn, lí ē-tàng hoat-hiān ū chiok chē beh-á-beh kāng ê só͘-chāi. Sı̄m-chı̀ Eng-gí mā kāng-khoán; phı̀-jū: the̍h--khı̀─take it, tńg─turn, ho͘─call, tı̄n─team, lō͘─road, sip─seep, hùi─fee, hia̍p─help, sio─sear; hō͘─for téng-téng. Chin-chiàⁿ sı̄ ū chin-chē chhù-bı̄ koh ē-tàng sio-thong--ê.
Bó-gí tàu-té ū sím-mı̍h tiōng-iàu-sèng, ta̍t-tit lán tio̍h-ài hē-miā kā chhiúⁿ-kiù kap cháu-chhoē--leh? Tùi gí-giân ū ki-pún siông-sek ê lâng lóng chai-iáⁿ, "Bó-gí" put-tān sı̄ chı̍t-chióng kau-thong ê kang-kū, iā sı̄ chı̍t-chióng kám-chêng ê kau-liû, bûn-hoà ê tû-á, su-khó ê hong-sek, cho̍k-kûn ê hû-hō, piáu-ta̍t ê phiau-kı̀, koh khah tiōng-iàu--ê sı̄ "chun-giâm ê ı̂-hō͘" kap "chū-sı̀n-sim ê kiàn-lı̍p". Só͘-í ū Tâi-oân ı̀-sek ê lâng, lóng siūⁿ chı̄n pān-hoat teh chhòng-chō bó-gí ê khoân-kéng, pau-koat "Gí-giân pêng-téng-koân" kap "Bó-gí kàu-io̍k koân" ê cheng-chhú. M̄-kú tn̂g-kı̂ (1895-1996) siū goā-lâi chèng-koân thóng-tı̄ ê Tâi-oân-lâng, ū chin chē í-keng pı̀ⁿ-chiâⁿ "bân-phoê sin-pū", tùi bó-gí ê sú-iōng lêng-le̍k iā í-keng sòng-sit, tı̄ chai-bat siōng mā í-keng bâ-pı̀. Só͘-í jı̄n-ti kap koan-liām ê kái-piàn, chiâⁿ-choè "Bó-gí" sı̄-m̄-sı̄ ē-tàng tèng-kun kap seⁿ-thoàⁿ ê koan-kiān.
Ùi téng-bı̄n só͘ kí ê lē, hō͘ lán phó͘-phó͘-á chai-iáⁿ, bú-gí kap cho̍k-kûn chū-sı̀n-sim ê kiàn-lı̍p ū chin toā ê koan-liân. Chit-má ē-tàng lâi chò chı̍t-ê kiat-lūn, nā-sı̄ tng lán ê tı̀-sek hūn-chú kap tha̍k-chheh gín-á, lóng ē-hiáu “chhùi kóng pē-bú-oē, chhiú siá Tâi-oân-bûn” ê sı̂, tō-sı̄ Tâi-oân-lâng “bûn-gē ho̍k-heng”, “Tâi-oân ı̀-sek”, “chun-giâm chū-chú” kap “kiàn-lı̍p chū-sı̀n-sim” ê sı̂-ki kàu--lah.
(Tâi-oân-jı̄ Cha̍p-chı̀ tē 12 kı̂, 2002 nı̂ 3 ge̍h)
