Tē-cha̍p hāng
Lūn Chı̂ⁿ-gûn ê tāi-chı̀
1. Ū-chı̂ⁿ sái-kúi oē e-boâ
“Ū-chı̂ⁿ sái-kúi oē e-boâ”, chit-kù sio̍k-gí ū hân kúi-nā khoán ê ı̀-sù. Phó͘-thong teh ēng ê ı̀-sù sı̄ m̄-hó. Phó͘-thong sı̄ kóng sè-kan kan-ta ū-chı̂ⁿ tio̍h hó, chı̂ⁿ sı̄ choè iàu-kín, choè kùi-khı̀. Nā-ū chı̂ⁿ m̄-bián koh pa̍t-mı̍h to lóng chò ē kàu. Che-sı̄ kiò-choè pài-kim chú-gı̄ ê só͘-siūⁿ, sı̄ khoàⁿ-chı̂ⁿ koè-thâu tāng ê lâng ê kháu-khı̀, put-chí ū toā-m̄-tio̍h. Chāi sè-kài chit-khoán pài-kim chú-gı̄ ê kha-siàu sı̄ hui-siông chē. Se-iûⁿ ū chı̍t-chióng kiò-chò ûi-bu̍t chú-gı̄ ê ha̍k-būn, iā-sı̄ kóng ú-tiū ê tiong-kan kiat-kio̍k sı̄ kan-ta ū mı̍h, í-goā bô pa̍t-hāng, lâng ê sim-su hêng-tōng to lóng sı̄ tùi bu̍t lâi, siū bu̍t ê chi-phoè. Só͘-í chit-khoán lâng bián kóng iā sı̄ khoàⁿ chı̂ⁿ chhin-chhiūⁿ sèⁿ-miā.
Chı̂ⁿ khiok sı̄ iàu-kín, tio̍h pó-tiōng. Chóng-sı̄ m̄-sı̄ chhin-chhiūⁿ pài-kim chú-gı̄ ê lâng só͘ kóng hit-khoán ê kùi-khı̀. Ū lâng kóng, “chı̂ⁿ sı̀-kha, lâng nn̄g-kha”. Chı̂ⁿ káⁿ ū kàu hiah-nı̍h oa̍h? Chı̂ⁿ káⁿ m̄-sı̄ chı̂ⁿ mah? Chı̂ⁿ sı̄ sí-bu̍t lah, chı̂ⁿ sı̄ lâng chò ê; bô lâng, to̍h-ūi ū chı̂ⁿ neh? Sı̄ ū lâng chiah ū-chı̂ⁿ, m̄-sı̄ ū-chı̂ⁿ chiah ū-lâng.
Pài-kim chú-gı̄ ê lâng chiū-sı̄ tò-péng kóng; i kóng, tio̍h-ài ū-chı̂ⁿ chiah ū-lâng. Tàu-tı̀ káⁿ sı̍t-chāi sı̄ án-ni? Lán kóng chı̂ⁿ, nā siá Hàn-jı̄ tio̍h siá “財” im tha̍k “châi”. Chit jı̄ “財” sı̄ nn̄g-jı̄ lâi ha̍p-sêng ê, chiū-sı̄ “貝” kap “才” lâi ha̍p-sêng ê. “貝” chit-jı̄ ê im tha̍k “poè” chiū-sı̄ ham-khak, hún-giô-khak chit-chéng lūi, “khak-á” ê ı̀-sù. “才” chit-jı̄ ê im tha̍k “châi” chiū-sı̄ lâng ê “châi-chêng”, “châi-lêng”, “châi-tiāu” ê ı̀-sù. Thang chai “chı̂ⁿ” chiū-sı̄ “khak-á” kap “lâng ê châi-chêng” lâi sêng ê.
Hiān-kim khiok m̄-sı̄ án-ni, che sı̄ kó͘-chá ê tāi-chı̀. Kó͘-chá khí-chho͘ khí-chho͘ ê sı̂-tāi, lâng-lâng bô choè seng-lí boé-boē ê sū-gia̍p. Hit-chūn ê lâng nā ài mı̍h, lóng tio̍h chioh ka-kı̄ ê khùi-la̍t khı̀ chhái-chhú, iah sı̄ chiong ka-kı̄ só͘-ū ê mı̍h kap pa̍t-lâng kau-oāⁿ ka-kı̄ só͘ bô ê. Chiàu án-ni choè, sı̄ chin bô lı̄-piān, só͘ beh kau-oāⁿ ê mı̍h tio̍h-ài poaⁿ-lâi poaⁿ-khı̀. Āu-lâi lâng tām-po̍h khah chı̀n-pō͘, chiū siūⁿ-chhut chit-ê hoat-tō͘, chiū-sı̄ khı̀ hái-kı̂ⁿ khioh chióng-chióng ê khak-á lâi, chiong hit-hō khak-á choè chı̂ⁿ ēng, the̍h khak-á hō͘ lâng, lâng chiū the̍h só͘ khiàm-ēng ê mı̍h hō͘ lán, m̄-bián the̍h mı̍h khı̀ oāⁿ mı̍h.
Án-ni sı̄ ke chin lı̄-piān. Chóng-sı̄ bô thò-tòng. Cháiⁿ-iūⁿ kóng? In-ūi lâng beh khioh khak-á sı̄ khah khoài, koh-chài khak-á iā-sı̄ khah khoài pháiⁿ, khoài phoà. Só͘-í lâng āu-lâi chiū oāⁿ-khoán. Lâng ê tı̀-sek châi-chêng jú chı̀n-pō͘, kàu-bé soà oē-hiáu chù-tâng, chù-gûn, chù-kim. Oē-hiáu sı̄ oē-hiáu, chāi hit-sı̂ khiok m̄-sı̄ hiah-nı̍h khin-khoài ê tāi-chı̀. Só͘-í chiū ēng tâng chù-chı̂ⁿ, iah kàu-bé chiū ēng gûn chù toā-gûn, gûn-kak-á; ēng kim chù kim-kak. Án-ni khiok chiū ke chin toā lı̄-piān.
Chóng-sı̄ lâng ê tı̀-hūi sim-su sı̄ chhin-chhiūⁿ chúi teh lâu, sı̄ put-sı̂ teh chı̀n-pō͘, só͘-í iā bô lia̍h án-ni choè chê-choân. Kàu choè-kı̄n bô joā kú, hiâm chı̂ⁿ khah tāng khah phōng-song, hùi-khı̀ the̍h, hùi-khı̀ sǹg, hùi-khı̀ siu, chiū chiong chı̂ⁿ hùi-tiāu, kan-ta ēng khin-séng khin-séng ê tâng-sián, gûn-kak kap kim-kak. Chóng-sı̄ án-ni iáu hiâm hùi-khı̀, soah siat chióng-chióng ê gûn-phiò, kim-phiò tı̄-teh ēng. Khah chá cha̍p-chheng ê chı̂ⁿ siang-chhiú chiū koāⁿ bô-hoat, hiān-sı̂ cha̍p-ê gûn-phiò thèng-hó seh tiàm phı̄ⁿ-khang lāi. Thang chai kó͘-chá ê chı̂ⁿ kap hiān-sı̂ ê chı̂ⁿ sı̄ bô-sêng.
Kó͘-chá ê chı̂ⁿ sı̄ ēng khak-á choè, hiān-kim sı̄ ēng kim, ēng gûn, ēng choá choè. Lâng sı̄ ūi-tio̍h-ài piān-lı̄ chiah siat chı̂ⁿ. Chı̂ⁿ sı̄ iok-sok ê phiau-kı̀. Chı̂ⁿ sı̄ lâng kap lâng choè-hé iok-sok choè sêng ê. Iah lâng oē-thang choè-hé siat iok-sok in-ūi tāi-ke ū sı̀n-iōng. Thang chai sı̄ ū lâng ū sı̀n-iōng chiah ū chı̂ⁿ, toān-jiân m̄-sı̄ ū chı̂ⁿ chiah ū lâng.
Chı̂ⁿ sı̄ lâng siat ê, chóng-sı̄ káⁿ oē thang loān-loān chè-chok tit? Ài chı̂ⁿ káⁿ oē sûi-sı̂ ū? Tek-khak m̄-sı̄. “財” chit-jı̄ “châi” jı̄ ê lāi-té, sı̄ ū chit-jı̄ “才” tı̄-teh, iah chit-jı̄ chiū-sı̄ “châi-chêng” iah sı̄ “lêng-le̍k” ê ı̀-sù.
Tùi án-ni lán oē-thang kàu-gia̍h bêng-pe̍k chı̂ⁿ-châi ê ı̀-gı̄. Chı̂ⁿ-châi sı̄ sím-mı̍h? Chı̂ⁿ-châi sı̄ lâng choè ê, sı̄ lâng ēng i ê châi-chêng só͘ choè ê. Koh-chài chı̂ⁿ-châi tio̍h put-sı̂ kap châi-chêng choè-hé. Oāⁿ chı̍t-kù-oē kóng, lâng só͘ siat, só͘-chō ê chı̂ⁿ-châi kiat-kio̍k sı̄ sí-mı̍h, bē thang choè siáⁿ-sū. Chı̂ⁿ-châi tio̍h put-sı̂ oá tı̄ ū châi-chêng ê lâng chiah oē ū lō͘-ēng.
Koh-chài kóng chı̍t-kù, chı̂ⁿ-châi sı̄ châi-chêng lêng-le̍k ê phiau-kı̀, só͘-í bô châi-chêng, bô lêng-le̍k ê só͘-chāi sı̄ m̄ eng-kai ū-chı̂ⁿ. Nā-sı̄ ū hiah-ê chı̂ⁿ chiū thang kiò-choè sı̄ pháiⁿ-chı̂ⁿ, m̄-nā bô lō͘-ēng, tian-tò oē siⁿ chhut pháiⁿ-sū lâi. Só͘-í thang chai chı̂ⁿ bô ta̍k-hāng oē. Ū-chı̂ⁿ kiám-chhái oē-thang sái-kúi khı̀ choè kúi-sū; chóng-sı̄ kan-ta chı̂ⁿ tek-khak bô-hoat tit lâng tâ-oâ. Goân-lâi chı̂ⁿ sı̄ tio̍h hō͘ lâng sái, m̄-sı̄ beh sái-lâng.
Pài-kim chú-gı̄ ê lâng sı̄ khoàⁿ chı̂ⁿ khah tiōng sı̀ⁿ-miā, kı̀ⁿ-tio̍h chı̂ⁿ chiū pài, chiū kūi. Chit-khoán lâng jı̍t-jı̍t sı̄ kan-ta teh kā chı̂ⁿ chhit sian, ūi-tio̍h chı̂ⁿ thoa-boâ, choè chı̂ⁿ ê lô͘-châi. Kan-ta ūi-tio̍h chı̂ⁿ teh oa̍h ê lâng láu-sı̍t sı̄ jı̍t-jı̍t ūi-tio̍h chı̂ⁿ teh sí.
“Ū-chı̂ⁿ sái-kúi oē e-boâ”, chit-kù-oē káⁿ lóng bô-iáⁿ iah m̄-sı̄? M̄-sı̄ choân-jiân bô-iáⁿ, khiok iā-ū chı̍t-bı̄n ê chin-lí. Hoat-kok ū chı̍t-kù sio̍k-gí kóng “Chı̂ⁿ sı̄ bān-ông ê ông”. Láu-sı̍t chı̂ⁿ nā-sı̄ kui tı̄ ū châi-lêng ū tek-hēng ê lâng ê chhiú-lāi, sı̍t-chāi oē-thang choè-sêng chin choē chin toā ê tāi-chı̀. Tı̄ téng-bı̄n ū kóng chı̂ⁿ-châi sı̄ lâng ê châi-chêng khùi-la̍t ê phiau-kı̀, iáu oē-thang koh kóng, chı̂ⁿ-châi iā-sı̄ bān-hāng mı̍h-kiāⁿ ê chóng tāi-piáu.
Só͘-í nā-sı̄ ū chı̂ⁿ-châi, sim siūⁿ hit-hāng mı̍h, hit-hāng mı̍h chiū kàu; kan-ta ū chit-hāng chı̂ⁿ, chiū kap ū bān-hāng ê mı̍h-kiāⁿ sı̄ sio-siāng. “Ū-chı̂ⁿ sái-kúi oē e-boâ.” Chit-kù-oē nā-sı̄ ēng choè kóng “put-lūn sím-mı̍h thiⁿ-o͘ toē-àm ê tāi-chı̀, chiū-sı̄ hoān-tio̍h sím-mı̍h khah toā ê tāng-choē, ēng chı̂ⁿ chiū oē-thang chhú-siau khı̀.” Lâng sui-jiân sı̄ chin chhàu, chin-chiàⁿ bô jı̂n-keh, chóng-sı̄ kan-ta nā ū-chı̂ⁿ, chiū chek-sı̂ oē-thang pı̀ⁿ-choè phang, pı̀ⁿ-choè toā-toā ū miâ-bōng, chit-khoán sı̄ m̄-tio̍h, sı̄ hui-siông ê chhò-gō͘.
M̄-kú nā-sı̄ kóng chı̂ⁿ sı̄ lâng ê châi-lêng ê phiau-kı̀, koh-chài m̄-sı̄ pah-hāng mı̍h-kiāⁿ ê chóng tāi-piáu, só͘-í ū-chı̂ⁿ sı̄ put-chí lı̄-piān, put-chí oē-thang pang-chān lâng choè-sū, oē-thang sêng-chiū lâng ê hó chı̀-khı̀, che khiok-sı̄ sı̍t-chāi. Tùi chit-ê ı̀-sù kóng, chı̂ⁿ-châi tio̍h-ài toā-toā lâi pó-sioh. Khóng-chú ū kóng “Chı̂ⁿ-châi nā-sı̄ ū lō͘ thang khı̀ kiû, sui sı̄ kā lâng khan-bé ê tāi-chı̀, goá iā-sı̄ hoaⁿ-hí choè.” I kóng chit-kù-oē sı̄ cha̍p-hun piáu-bêng chı̂ⁿ-châi tio̍h pó-tiōng. Chóng-sı̄ i iā-ū kóng “Choè hit-hō put-gı̄ ê tāi-chı̀ lâi tit-tio̍h hó-gia̍h, chit-khoán hó-gia̍h goá kā khoàⁿ-choè chhin-chhiūⁿ tı̄ thiⁿ-téng teh poe ê hûn-bū.” Khoàⁿ chı̂ⁿ chhin-chhiūⁿ sı̀ⁿ-miā, ūi-tio̍h chı̂ⁿ khah sím-mı̍h là-sap ngē-sim ê tāi-chı̀ to káⁿ khı̀ choè ê lâng, thiaⁿ-tio̍h chit kù-oē tio̍h-ài tēng-sı̂n siūⁿ chı̍t-ē khoàⁿ!
2. Hó-gia̍h káⁿ sêng-sı̍t koh-khah hó
Án-choáⁿ chiah sı̄ hó-gia̍h? Che khiok bē ēng-tit khin-khin kóng, chóng-sı̄ phó͘-thong sı̄ chí ū-chı̂ⁿ ū-mı̍h tı̄-teh kóng. Hó-gia̍h tāi-khài sı̄ lâng-lâng só͘ ı̀-ài, sàn-hiong sı̄ lâng só͘ kı̀-khek. Lâng nā-sı̄ choè-kàu phoà-pı̄ⁿ bô-chı̂ⁿ thang chia̍h-io̍h, toā-koâⁿ ê sı̂ kan-ta tio̍h khoàⁿ bó͘-kiáⁿ tı̄-teh chùn, ū hó-sū lóng tio̍h pàng teh thèng-hāu pa̍t-lâng choè. Tàu-tí chit-khoán ê sàn-hiong, sı̍t-chāi iā sı̄ chiok gia̍h thang siong-sim.
Sui-jiân sı̄ án-ni kóng, hó-gia̍h iā toān-jiân m̄-sı̄ ū hok-khı̀, m̄-sı̄ put-sı̂ thang khiong-hí. Chiàu ba̍k-chiu só͘ khoàⁿ, hó-gia̍h-lâng thò͘ toā-khùi pí sàn-hiong-lâng khah choē. Ūi-tio̍h sàn-hiong-lâng ka-lāi seng-oa̍h khí hong-pho bô pêng-chēng, che iā-sı̄ tiāⁿ-tiāⁿ ū khoàⁿ-kı̀ⁿ. Chāi Eng-kok ū chı̍t-kù sio̍k-gí kóng “Sàn-hiong nā tùi toā-mn̂g jı̍p-lâi, ài-chêng chiū tùi thang-á cháu chhut-khı̀.” M̄-kú nā jı̄n-chin khoàⁿ, chit-hō sū sı̄ sio̍k-tı̄ hit-chéng bô kàu-io̍k, bô siu-ióng ê khioh-sek, chiah ū án-ni. Lán ê sio̍k-gí káⁿ m̄-sı̄ kóng “ke khêng chiah oē chhut iú-hàu ê káiⁿ-jı̂”. Chāi Se-iûⁿ iā ū chı̍t-kù kó͘-chá-oē kóng “chhù jú sió, sim jú toā, jú pêng-an.”
Lâng ê chin-chêng khah choē sı̄ tùi tı̄ pı̂n-khó͘ ê tiong-kan lâi hoat-hiān. Pháiⁿ phín-hēng, kap lâng tàu-kháu sio oàn-hūn, tùi hó-gia̍h-lâng ê só͘-chāi hoat-chhut ê sı̄ khah choē. Hó-gia̍h-lâng ê ka-têng, lí kā i chhâ chin khoàⁿ, tāi-khài lóng sı̄ chhù-lāi pı̀ⁿ-choè chiàn-tiûⁿ, hiaⁿ-tı̄ pı̀ⁿ-choè siû-tek. Chū kó͘ kàu taⁿ chiàu le̍k-sú lâi khoàⁿ, chı̂ⁿ-gûn sêng lâng sı̄ khah chió, hāi-lâng sı̄ khah choē. Lâng choè ū hok-khı̀ ê sı̂ tek-khak ū bû-hān ê ǹg-bāng, kap toā-toā ê an-sim; lâng nā choa̍t-bōng, koh-chài sim-lāi sı̂-sı̂ ū kiaⁿ-hiâⁿ, che sı̄ choè-lâng siōng toā ê put-hēng.
Sàn-hiong-lâng put-lūn kı̀ⁿ tio̍h sím-mı̍h to kı̂-khiáu, i só͘ iáu-bē kàu ê só͘-chāi sı̄ chin choē, só͘-í i ê sin khin, i ê sim chin oa̍h-tāng, i chin chió khoà-lū, iah ū chin choē thang ǹg-bāng, koh ná chhin-chhiūⁿ bô an ê bé, kı̀ⁿ-tio̍h toā-tiâu lō͘ kha-thê phı̍h-phia̍k-kiò, thâu gia̍h koân-koân kiōng-kiōng beh cháu-khı̀.
Hó-gia̍h-lâng chiū khah chió bē thang án-ni, in-ūi i ê chı̂ⁿ-châi chiok, i ê chia̍h-chhēng put-sı̂ ū kè-thâu, thang kóng i sı̄ chia̍h siān, chhēng siān, khùn iā-sı̄ siān; só͘-í i sı̄ chin-chiàⁿ chió-chió thang ǹg-bāng, tian-tò sı̄ ūi-tio̍h chia̍h choē chek siong, chhēng choē khoài koâⁿ-tio̍h. I-seng ê hó chú-kò͘ khah choē chiū-sı̄ hó-gia̍h-lâng. Eng-kok ū chı̍t-ê chhut-miâ-lâng kiò-choè Ruskin. I kóng: “Toà chháu-chhù khoàⁿ-tio̍h toā-chhù oē kiaⁿ-hiâⁿ ê lâng, pí hit-hō khiā toā-chhù ta̍k-hāng khoàⁿ-liáu lóng sı̄ bô hi-hán, bô sim-sek ê lâng, m̄-chai ke tit joā choē ê hok-khı̀?”
Hó-gia̍h-lâng ê chı̂ⁿ-châi m̄-sı̄ khǹg tı̄ toā-kūi lāi, khah choē sı̄ khǹg tı̄ sim-koaⁿ-thâu, i ê pak-lāi lóng sı̄ chı̂ⁿ-gûn that-that teh; i só͘ chhoán ê khùi lóng ū chhàu chı̂ⁿ-hiàn, i hō͘ chı̂ⁿ-gûn teh kàu toā-khùi pûn bē lı̄.
Sàn-hiong-lâng nā m̄-sı̄ hit-hō chin bô chı̀-khı̀, bô lō͘-ēng ê, tek-khak m̄-khéng sûi-piān thiaⁿ lâng ê chhe-ēng, chóng-sı̄ hó-gia̍h-lâng thang kóng mı̂-jı̍t to-sı̄ ūi-tio̍h chı̂ⁿ-gûn teh cháu-chông. Chı̂ⁿ-gûn tio̍h put-sı̂ ū liû-thong chiah ū kè-ta̍t. M̄-kú sè-kan khah choē ê hó-gia̍h-lâng, kı̀ⁿ chı̍t-kho͘ chiū siūⁿ siu chı̍t-kho͘, kı̀ⁿ chı̍t-kak chiū siūⁿ ài the̍h chı̍t-kak; i lóng sı̄ siūⁿ jı̍p bô siūⁿ chhut. I ū-chı̂ⁿ m̄-sı̄ siūⁿ beh ēng, sı̄ siūⁿ kú-kú oē-thang ni tiàm i ê chhiú tiong-sim.
Só͘-í hó-gia̍h-lâng tē-it kan-khó͘ ê tāi-chı̀, chiū-sı̄ i ê chhiú-lāi só͘ ni ê chı̂ⁿ hō͘ i cháu bô-khı̀, chit chân. Hó-gia̍h-lâng ūi-tio̍h beh kò͘ hō͘ i ê chı̂ⁿ-châi bē bô-khı̀, i sı̄ sı̂-sı̂ khek-khek teh ēng sim ēng sı̂n, piàⁿ sı̀ⁿ-miā. I cháiⁿ-iūⁿ ū-êng thang koh siūⁿ pa̍t-hāng? Kò͘ sím-mı̍h jı̂n-gı̄ thiàⁿ-thàng ê tāi-chı̀ neh? Só͘-í Ki-tok ū kóng: “Hó-gia̍h-lâng beh jı̍p thiⁿ-kok, bô koh-iūⁿ lo̍k-tô beh nǹg chiam-phı̄ⁿ.”
Hiān-sı̂ khiok bô, nā beh sı̄ óng-sı̂ chha̍t-bé chiòng-hêng ê sı̂-tāi, hó-gia̍h-lâng àm-sı̂ sı̄ lân-tit thang khùn lo̍h-bı̂n. Hiān-sı̂ sui-jiân sı̄ ū gûn-hâng thang kià, ū kó͘-phiò thang bé, thò-tòng thang khǹg-chı̂ⁿ ê só͘-chāi sı̄ chin choē, m̄-kú ke siⁿ-chhut chı̍t-hāng pí chha̍t koh-khah hāi ê sū-chêng lâi. Chiū-sı̄ hiān-sı̂ put-pí éng-pái. Taⁿ kau-thong chin lı̄-piān, choè seng-lí ê hoat-tō͘ kap kū-té lóng bô-siāng, sı̀-koè ê hâng-chêng chin thàng-thàu, mı̍h-kiāⁿ ê kè-siàu khí-lo̍h chin hiông, gûn-chúi ê khí-lo̍h sı̍t-chāi kiaⁿ-lâng.
Chhin-chhiūⁿ téng-pang Se-iûⁿ toā sio-thâi ê tiong-kan, lán chit-pêng chı̍t-sı̂ put-chí hó kéng-khı̀. M̄-kú sio-thâi liáu-āu put-ti put-kak ê tiong-kan, chı̂ⁿ-kūi lāi ê chı̂ⁿ-gûn, bô siaⁿ bô soeh kan-ta poe bô-khı̀, téng-jı̍t put-chí iu-ngá chheng-êng ê lâng, kin-ná-jı̍t tio̍h hō͘ lâng ta̍h-mn̂g ta̍h-hō͘. Ūi-tio̍h án-ni khí-siáu iah-sı̄ chū-chı̄n ê lâng sı̄ bē-chió, tùi án-ni lâi choè chà-khi hāi-lâng ê tāi-chı̀, he sı̄ choē-choē bô-thang khı̀ sǹg-khí. Ū chı̍t-ê chhut-miâ ê thek-ha̍k-ka kiò-choè Bacon, ū kóng “hó-gia̍h-lâng teh siūⁿ-chı̂ⁿ ê sı̂, i sı̄ bô-êng thang kò͘ i ê sin-thé kap sim-koaⁿ.” Sı̍t-chāi sı̄ kóng-liáu chin-chiàⁿ tio̍h. Bô tek-hēng, bô siu-ióng ê lâng lâi hó-gia̍h, sı̄ bô koh-iūⁿ pı̄ⁿ-lâng teh giâ-kê; cheng-chha phó͘-thong ê kê sı̄ chhâ choè ê, hó-gia̍h-lâng ê kê sı̄ kim ê. Chóng-sı̄ kı̀-jiân kah sı̄ kê, chhâ ê káⁿ m̄-sı̄ tian-tò khah khiong-hí, in-ūi kim ê khah tāng, sı̄ jú khah khó-lı̂n.
3. Cháiⁿ-iūⁿ chiah sǹg-sı̄ hó-gia̍h
Hó-gia̍h cháiⁿ-iūⁿ kóng sı̄ m̄-hó? Téng-chat só͘ kóng hó-gia̍h bô tek-khak hó, sı̄ kóng giâ chı̂ⁿ-kê ê hó-gia̍h-lâng, bô châi-chêng bô tek-hēng ê hó-gia̍h m̄-hó, m̄-sı̄ kóng kı̀ⁿ-nā hó-gia̍h chiū m̄-hó, ta̍k-lâng tek-khak tio̍h lóng choè sàn-sian chiah oē ēng-tit. M̄-bián kóng pa̍t-lâng; nā-sı̄ chin-chiàⁿ ê hó-gia̍h, goá sı̄ hui-siông ài. chóng-sı̄ nā m̄-sı̄ chin-chiàⁿ ê, m̄-bián kóng sı̄ Khóng-chú kóng, chiū-sı̄ goá iā-sı̄ khoàⁿ-choè pí thiⁿ-téng teh poe ê hûn-bū iáu-kú khah bô hiān. Nā-sı̄ án-ni, cháiⁿ-iūⁿ chiah sǹg sı̄ chin-chiàⁿ ê hó-gia̍h, che tio̍h lâi gián-kiù hō͘ i bêng.
Tē-it tio̍h-ài bêng-pe̍k, siu choē, ēng choē chiah sı̄ chin ê hó-gia̍h, kan-ta toā-kūi lāi pá-pá, thô͘-kha tâi kúi-nā cha̍p àng, thó͘-tē ū kúi-chheng kúi-bān kah, chı̂ⁿ-gûn kan-ta pàng teh hō͘ i siⁿ-sian, chhân-hn̂g sı̄ pâi teh choè thé-bı̄n, iah sı̄ pàng hō͘ kiáⁿ-sun khı̀ khui-sái khùiⁿ-oa̍h, che m̄-sı̄ hó-gia̍h, sı̄ kap sin-khu tn̄g poàⁿ-ı̂ⁿ ê lâng it-iūⁿ.
Lán siông-siông ū khoàⁿ-kı̀ⁿ chit-khoán lâng, lí nā sǹg i só͘-ū ê kim-gûn sı̄ ū kúi-cha̍p bān, chhâ i ê chhân-hn̂g sı̄ ū kúi-pah kah, lūn i kap lâng kau-koan iū-sı̄ chin khoah-toā. M̄-kú kı̀ⁿ-tio̍h kong-kiōng, ūi-tio̍h siā-hoē ū lı̄-ek ê tāi-chı̀, beh kiò i bán chı̍t-ki khó͘-mo͘-á chhut-lâi hiàn, i chiū háu-kiò-thàng. Tùi lâng put-sı̂ háu-kiò i sàn-hiong kan-khó͘. Koh-chài chiū-sı̄ i ka-kı̄ múi-jı̍t ê chia̍h-chhēng-ēng, iā-sı̄ kiû kap phó͘-thong í-hā ê lâng sio-siāng-khoán, pháu-lō͘ sı̄ ēng kha, chē-chhia sı̄ hiâm bô sı̀-téng ê. Chóng kóng, nā lūn the̍h-chhut, i sı̄ kiû choè bô lō͘-ēng ê lâng; iah nā tú-tio̍h ū thang the̍h-jı̍p, i chiū phín-sin phín-sè ēng khah toā ê pún-chı̂ⁿ to sı̄ káⁿ. Chit-chéng lâng hiān-sı̂ chāi lán ê tiong-kan m̄-chai ū joā choē? Chit-chéng chiū-sı̄ chiàⁿ-pān ê chiú-chı̂ⁿ-lô͘, bē-ēng-tit sǹg-sı̄ hó-gia̍h.
Chin-chiàⁿ ê hó-gia̍h-lâng tio̍h oē choē-jı̍p choē-chhut, lêng chı̍p lêng soàⁿ chiah sı̄. Goân-lâi chı̂ⁿ-châi sı̄ beh hō͘ lâng ēng, hō͘ lâng choè tāi-chı̀ ê khı̀-kū, toàn-toàn m̄-sı̄ beh hō͘ lâng pâi teh khoàⁿ hong. Chı̂ⁿ-gûn tio̍h jú gâu liû-thong chiah jú ū kè-ta̍t, nā-sı̄ kan-ta tùn-sí tı̄ chı̍t-tah, choan kui tı̄ chı̍t-ê lâng ê chhiú, sı̄ kap tùn pùn-sò kāng it-iūⁿ. Koan-hē chı̂ⁿ-châi ū nn̄g-chióng ê koân-lı̄, chı̍t-chióng sı̄ só͘-iú-koân, koh chı̍t-chióng sı̄ sú-iōng-koân. Siáⁿ-hoè kiò-choè só͘-iú-koân? Lán mài tit the̍h hoat-lu̍t ê kóng-hoat lâi kóng, chiàu phó͘-thong ê lí-khı̀ lâi lūn. Phí-lūn tı̄-chia ū chı̍t-pah gûn. Chit pah-gûn tek-khak m̄-sı̄ ka-kı̄ ū, tek-khak ū chú-lâng. Tùi chit-ê lâng kóng, hit pah-gûn sı̄ koà hit-ê lâng ê miâ, pa̍t-lâng nā m̄-sı̄ ū the̍h kap hit pah-gûn siāng kè-ta̍t ê mı̍h, kap chit-ê lâng hoaⁿ-hí kam-goān sio tùi-oāⁿ, tek-khak bē thang kái-oāⁿ hit pah-gûn ê miâ-jı̄. Ū hit pah-gûn ê miâ-jı̄ ê lâng, chiū-sı̄ kóng tùi hit pah-gûn ū só͘-iú-koân. Iah sím-mı̍h kiò-choè sú-iōng-koân? Oē-thang chū-iû the̍h hit pah-gûn khı̀ khai-ēng ê lâng, chiū-sı̄ ū hit pah-gûn ê sú-iōng-koân. Chin-chiàⁿ ê hó-gia̍h, tio̍h ū chin toā ê só͘-iú-koân kap sú-iōng-koân.
Chóng-sı̄ nā oē-thang kú-kú ū chin khoah-toā ê sú-iōng-koân, kan-ta án-ni iā chiok-gia̍h thang kóng sı̄ hó-gia̍h. Kiám-chhái chit-khoán ê hó-gia̍h sı̄ khah ta-sang, khah sı̍t-chāi. Goân-lâi ū-chı̂ⁿ ū-mı̍h káⁿ m̄-sı̄ beh ēng mah? Só͘-í ū-chı̂ⁿ ū-mı̍h nā-sı̄ bē thang ēng, iah-sı̄ bē-hiáu ēng, he ū sı̄ kap bô sio-siāng.
Phí-lūn kóng, ū chı̍t-ê hó-gia̍h-lâng sí khı̀, i ê kiáⁿ sè-hàn, i ê châi-sán bián kóng sı̄ beh pàng hō͘ i ê kiáⁿ, só͘-í hiah-ê châi-sán ê só͘-iú-koân sı̄ sio̍k-tı̄ hit-ê gín-ná. M̄-kú, in-ūi hit-ê gín-ná sè-hàn bē-hiáu sím-mı̍h, só͘-í jı̍p i ê chek-peh iah-sı̄ chhin-chhè choè i ê hō͘-kàm-jı̂n, thè gín-ná chiáng-lí hiah-ê châi-sán. Tùi án-ni hit-ê hō͘-kàm-jı̂n nā sı̄ bô ū m̄ chèng-keng ê tāi-chı̀, i oē thang thè hit ê gín-ná chú-ı̀, chiong hiah-ê châi-sán kā i ūn-iōng hō͘ i choè chióng-chióng ê sū-gia̍p. Nā-sı̄ án-ni hiah-ê châi-sán ê sú-iōng-koân thang kóng sı̄ kui-tı̄ hō͘-kàm-jı̂n ê chhiú-lāi, hit-ê gín-ná sı̄ ū chı̍t-ê khang-miâ, sı̍t-chāi sı̄ hō͘-kàm-jı̂n teh hó-gia̍h. Siat-sú hit-ê gín-ná nā-sı̄ kú-kú bē toā-hàn, iah-sı̄ chiâⁿ-choè chı̍t-ê put-tiōng-iōng ê lâng, hit-ê hō͘-kàm-jı̂n káⁿ m̄-sı̄ kú-kú oē-thang ūn-iōng hiah-ê châi-sán mah? I káⁿ m̄-sı̄ kú-kú sı̄ hó-gia̍h?
Tùi chit-hāng thui-sióng khí-lâi chiū oē bêng-pe̍k, tio̍h ū sú-iōng-koân chiah sı̄ hó-gia̍h, kan-ta ū só͘-iú-koân sı̄ bô ı̀-gı̄, put-kò nā-sı̄ ū só͘-iú-koân koh-chài ū sú-iōng-koân, án-ni sı̄ hō͘ hit-ê sú-iōng-koân oē-thang khah an-ún khah kú-tn̂g nā-tiāⁿ. Sui sı̄ án-ni kóng, chit-ê só͘-iú-koân-jı̂n nā jú chı̀n-pō͘ tek-khak oē jú bô tı̀-tiōng. Ū chı̂ⁿ m̄-kam ēng, iah-sı̄ bē-hiáu ēng, kín-kín oē-hiáu siūⁿ jı̍p bô siūⁿ chhut, chit-chéng lâng kiám-chhái ū só͘-iú-koân, chóng-sı̄ tek-khak m̄-sı̄ ū sú-iōng-koân, che sı̄ kap sàn-hiong-lâng bô koh-iūⁿ.
Tē-jı̄ tio̍h-ài bêng-pe̍k, put-lūn choē iah sı̄ chió, tio̍h-ài sı̂-sı̂ ū seng-sit chiah sǹg-sı̄ hó-gia̍h; nā-sı̄ múi-jı̍t kan-ta lóng sı̄ khai-hùi siau bô-khı̀, lóng bô têng-sin siⁿ chhut sím-mı̍h pa̍t-hāng, chit-khoán sı̄ lóng ū kiám-chió bô ke-thiⁿ, che chiàⁿ-chiàⁿ sı̄ sàn-hiong. Tāi-ke chai, liáu-boé-kiáⁿ sui sı̄ i ê chó͘-kong pàng ū kúi-chheng-bān hō͘ i, kiù-kèng i sı̄ sàn-hiong-lâng. M̄-nā án-ni, kàu-boé liân i ê seng-khu sı̀ⁿ-miā to soah bô thang ū i ê hūn. Iah nā-sı̄ jı̍t-jı̍t teh choè-kang, bô-lūn sı̄ tùi ka-kı̄, he̍k-sı̄ tùi siā-hoē, ta̍k-jı̍t ū lı̄-ek, ta̍k-jı̍t ū chhut-sit, ū khah ke-thiⁿ choe, án-ni hit-ê lâng sui sı̄ hiān-sı̂ bô tio̍k, chóng-sı̄ tek-khak oē-thang sǹg-choè hó-gia̍h. M̄-nā i hó-gia̍h, siā-hoē ūi-tio̍h chit-chéng lâng oē tı̍t-tı̍t chı̀n-pō͘, tı̍t-tı̍t hoat-ta̍t. Chit-chéng lâng thang kóng sı̄ sè-kan ê kim-khòng, tùi hia beh chhut chin choē kim hō͘ sè-kan iah-sı̄ i ê kiáⁿ-sun ū iû-jı̄.
Nā the̍h sió-sió ê lâi kóng, chı̍t-ê lâng chı̍t-jı̍t thàn saⁿ-kak, ka-kı̄ ēng nn̄g-kak; chhun chı̍t-kak the̍h hō͘ pa̍t-lâng, choè lâng ê lı̄-ek; iah koh ū chı̍t-lâng, chı̍t-jı̍t thàn saⁿ-kho͘, jı̍t-jı̍t ka-kı̄ tio̍h sı̀-kho͘ chiah ū-kàu, bô-kàu ēng hit-kho͘ gûn, i chiū iōng-sim khı̀ khek pa̍t-lâng ê lâi pó͘. Chhiáⁿ siūⁿ chit nn̄g-lâng, toh chı̍t-lâng khah hó-gia̍h?
Nā the̍h khah toā ê lâi kóng, chū kó͘ í-lâi ê toā-gâu-lâng, thang kóng in sı̄ toā hó-gia̍h. In sı̄ khoàⁿ thàng thiⁿ-kha-ē choè in ê chhù, in thàng-sin ê la̍t lóng sı̄ chhut tı̄ chèng-lâng ê tiong-kan, hō͘ chèng-lâng ūi-tio̍h in lâi hoat-tián chı̀n-pō͘.
Khóng-chú sui-jiân chāi Tân-kok chı̍t-sı̂ bat bô bí-niû thang chia̍h, chóng-sı̄ sè-kan tùi i lâi siⁿ ê châi-sán sı̄ bô-tàng sǹg. Sek-khia ài sè-kan bô kan-khó͘, Sui-jiân sı̄ chiong i ê ông-kiong, ông-ūi tàn hiat-ka̍k, chóng-sı̄ āu-lâi i só͘-tit ê m̄-chai pí hiah-ê ke ū kúi-chheng kúi-bān poē? Ki-tok ka-kı̄ ū kóng: “Tı̄ thiⁿ teh poe ê chiáu-á ū siū thang khùn, chāi khòng-iá teh cháu ê hô͘-lı̂ iā-ū khang thang bih, chóng-sı̄ goá sı̄ bô khoà thâu-khak ê lâng.” Lí khoàⁿ hit-sı̂ i sı̄ hô-téng ê sàn-hiong. Taⁿ chhiáⁿ khoàⁿ, hiān-sı̂ thong sè-kài chiâⁿ-poàⁿ ê lâng káⁿ m̄-sı̄ ūi-tio̍h i teh chhut-la̍t? I thang kóng sı̄ chū ū lâng í-lâi choè thâu-it-téng ê hó-gia̍h, put-lūn tó chı̍t-sı̂-tāi ê hông-tè iā bē thang ta̍t-tit i ê chı̍t-kak-á!
Tē-saⁿ ài chheng-chhó͘ ê tiám, hó-gia̍h m̄-sı̄ kóng só͘-ū ê chı̂ⁿ tio̍h-ài kàu joā choē? Sı̄ tio̍h oē-hiáu chai-iáⁿ ka-kı̄ ê khùi-la̍t, chiah lâi siūⁿ lán só͘ oē kham-tit ê gia̍h-sò͘, koh-chài tio̍h ēng choè hó ê hoat-tō͘ lâi ūn-iōng hiah-ê. nā-sı̄ án-ni, chiū thang sǹg-choè sı̄ hó-gia̍h.
Án-ni kiám-chhái kóng-liáu khah hoàn, chhiáⁿ lâi thiah khah bêng. Chı̂ⁿ sı̄ châi-chêng ê phiau-kı̀, che lán í-keng ū kóng-liáu. Lâng ê sim tùi chı̂ⁿ láu-sı̍t sı̄ bô siūⁿ ià, m̄-kú chı̂ⁿ-châi kı̀-jiân kah-sı̄ châi-chêng ê phiau-kı̀, tio̍h-ài liōng khùi-la̍t chiah tiāⁿ-tio̍h só͘ eng-kai tit ê chiah sı̄. Nā beh m̄-sı̄ án-ni, siat-sú chiū-sı̄ hō͘ i ke tit khah choē, i iā-sı̄ ūn-iōng bē thang khı̀, án-ni m̄-nā hiah-ê chı̂n chek sí-sí, i ê tàⁿ iā-sı̄ ke tāng, tio̍h siū chióng-chióng ê chó͘-gāi.
Phí-jū chı̍t-ê lâng beh siu-tang, kiò i ê kiáⁿ-jı̂ lóng-chóng chhut-mn̂g tàu koah-tiū. Koah liáu, sı̄-toā-lâng khoàⁿ in lóng kut-la̍t, put-chí toā hoaⁿ-hí, ún-chún in hiaⁿ-tı̄ kok-lâng chı̄n in só͘-ū ê khùi-la̍t taⁿ tiū khı̀ choè sai-khia. Toā-hàn ê taⁿ chı̍t-pah kin; tē jı̄ ê taⁿ peh-cha̍p kin; lóng tú-á-hó, oē-thang taⁿ kàu chhù. Tē saⁿ ê, sè-hàn m̄ jı̄n-hūn, i siūⁿ chı̍t-sı̂-á kú ê kan-khó͘ nā-tiāⁿ, khah choē oē-thang khai-sái khah khùiⁿ-oa̍h, só͘-í i chiū kiōng-kiōng chng kap in toā-ko taⁿ sio-siāng, taⁿ chı̍t-pō͘, tian nn̄g-pō͘, taⁿ kàu toā-khùi chhoán bē lı̄. Bô tâ-oâ tio̍h-ài piàⁿ chı̍t-toā-poàⁿ tı̄ lō͘-piⁿ hō͘ cheng-siⁿ chia̍h, iah i ka-kı̄ kàu chhù soah hoat-jia̍t thâu-thiàⁿ, liân tó kúi-nā jı̍t. I ê lāu-pē chhiò-chhiò, kā i kóng: “Gōng gín-ná, lí m̄-tio̍h chún-chat ka-kı̄ ê khùi-la̍t. Nā beh chhin-chhiūⁿ lí án-ni, goá hit-chūn tio̍h m̄-thang hō͘ lí, chiah bē hāi lí.” Lán kóng “tham-jı̄ phı̂n-jı̄ khak”, Se-iûⁿ iā-sı̄ án-ni kóng “lâng m̄-sı̄ in-ūi i só͘-ū ê mı̍h khah chió, só͘-í chiah sàn-hiong; to̍k-to̍k sı̄ in-ūi i ê sim m̄-chai chiok chiah sı̄.”
Chı̂ⁿ-gûn tio̍h khoàⁿ ēng ê hoat-tō͘, kap ēng ê só͘-chāi, nā-sı̄ ēng-tio̍h ê hoat-tō͘ kap ēng tı̄ tio̍h ê só͘-chāi, chı̍t-ê chı̂ⁿ oē chiâⁿ-choè nn̄g-ê iah-sı̄ saⁿ, sı̀ ê chı̂ⁿ kāu. Iah nā-sı̄ ēng m̄-hó ê hoat-tō͘, lâi ēng tı̄ m̄-tio̍h ê só͘-chāi, sui-jiân sı̄ chı̂ⁿ-gûn chek kàu moá-chhù lāi, che toàn-toàn bē-ēng-tit kóng sı̄ hó-gia̍h, bô koh-iūⁿ sı̄ chek kui keng ê pùn-sò.
Bí-kok ū chı̍t-ê toā chhut-miâ-lâng kiò-choè Franklin. I kóng: “Lâng kiâⁿ chı̍t-pái pháiⁿ phín-hēng ê hùi-iōng, oē-thang ióng-io̍k nn̄g-ê gín-ná.” Chóng-sı̄ goá siūⁿ káⁿ put-chí sı̄ án-ni. Chiàu goá ê keng-giām kóng, khai tı̄ kong-nih chı̍t-ê chı̂ⁿ, m̄-nā khai tı̄ su-nih pah-ê chı̂ⁿ ê kāu. Chhiáⁿ khoàⁿ, piàⁿ sı̀ⁿ-miā ūi-tio̍h chı̍t-ke ê bó͘-kiáⁿ chhut-la̍t, chiong it-chhè só͘-ū ê kan-ta ūi-tio̍h ka-kı̄ lâi khai-hùi, kèng-jiân kàu-boé pı̀ⁿ-choè kúi-tè bô-miâ bô sèⁿ ê kut-thâu; chit-khoán lâng m̄-chai í-keng ū joā choē. M̄-bián kóng pa̍t-lâng, lán ka-kı̄ lâi choè khoàⁿ, chiong lán ài kò͘ bó͘-kiáⁿ ê chı̂ⁿ-châi khùi-la̍t, pun chı̍t-koá-á tùi siā-hoē chèng-lâng choè khoàⁿ leh, lí tek-khak oē kám-kak lí só͘-ēng ê chı̍t-ı̂ⁿ ū pah-ı̂ⁿ toā. Ū chı̍t-bān ke-si ê lâng, tek-khak oē-thang pı̀ⁿ-choè pah-bān ê tióng-chiá.
Lia̍t-ūi, m̄-thang kóng goá sı̄ teh kóng hong-tông, che sı̄ tùi goá ka-kı̄ ê keng-giām, kap khoàⁿ sè-kan ê sı̍t-chêng, ēng khah chhiat ê sı̀n-liām tı̄-teh kóng. Lia̍t-ūi, chhiáⁿ bo̍h-gı̂, sêng-sim khı̀ choè khoàⁿ, goá sı̀n lia̍t-ūi iā tek-khak oē toā-siaⁿ hoah kóng: “Tio̍h!” Kó͘-chá Iû-thài Í-sek-lia̍t kok ê ông Só͘-lô-mn̂g ū kóng: “Ū siá-si, hoán-tńg ke-thiⁿ hó-gia̍h; ū pó-sioh chı̂ⁿ, hoán-tńg sàn-hiong.” Sı̍t-chāi sı̄ chian-kó͘ ê kim-giân.
4. Sı̂-khek sı̄ n̂g-kim
“Chian-ka-si” ê thâu-chām ū chı̍t-kù kóng: “Chhun-thiⁿ ê àm-sı̂ chı̍t-khek-á kú oē-thang ta̍t-tit chı̍t chheng-kim.” Chit-kù-si sı̄ ke̍k-le̍k teh o-ló chhun-thiⁿ geh-kng sı̂ ê hó kéng-tı̀, sı̄ kóng khoàⁿ hit-khoán ê hó kéng-tı̀ chı̍t-tia̍p-á-kú, sı̄ pí tit-tio̍h chı̍t-chheng kim khah hó. Che sı̄ tùi kéng-tı̀ lâi bat sı̂-khek ê kùi-tiōng. Nā bô ū kéng-tı̀ hiah hó, phah-sǹg i káⁿ bē-hiáu tit hit-sut-á kú ê sı̂-khek ū kah hiah pó-poè. Sui-jiân sı̄ án-ni kóng, che iā iáu-kú oē-thang kóng sı̄ bat sı̂-khek ê kè-ta̍t ê lâng.
“Sı̂-khek sı̄ n̂g-kim” (Time is money) chit-kù oē sı̄ Se-iûⁿ ê sio̍k-gí. Lán tùi chit-kù oē thang chai Se-iûⁿ-lâng bat sı̂-khek ê kùi-tiōng, sı̄ pí lán ū khah chhim, khah kàu-thâu. Chit-kù oē ê ı̀-sù sı̄ khoàⁿ-tio̍h sı̂-khek chiū chai-iáⁿ sı̂-khek ê kùi-tiōng, sı̄ kóng-tio̍h hó kéng-tı̀ ê sı̂ chiah sı̄.
Tùi hó kéng-tı̀ chiah oē-hiáu sı̂-khek sı̄ ta̍t-chı̂ⁿ ê, kiám-chhái tú-tio̍h pháiⁿ kéng-tı̀, pháiⁿ kéng-hóng ê sı̂, beh kóng sı̂-khek pí noā-thô͘ khah thang iàm-ok, iā kú-káⁿ. Khoàⁿ-tio̍h sı̂-khek chiū chai sı̂-khek sı̄ kùi-tiōng ê lâng, put-lūn sı̄ hó kéng-tı̀ iah-sı̄ pháiⁿ kéng-gū, hó-gia̍h-lâng ê chı̍t tiám-cheng kap sàn-hiong-lâng ê chı̍t tiám-cheng, i to lóng sı̄ khoàⁿ-choè chin ta̍t-chı̂ⁿ, pêⁿ-pêⁿ sı̄ kùi-tiōng. In-ūi án-ni, Se-iûⁿ-lâng sı̄ chin gâu pó-sioh sı̂-khek, chı̍t-tia̍p-á-kú to bô pàng hō͘ i khang-khang cháu koè-khı̀.
Lán ê lâng sı̄ chin bē-hiáu sı̂-khek ê ta̍t-chı̂ⁿ, khoàⁿ sı̂-khek ná chhin-chhiūⁿ teh khoàⁿ toā-khe ê chúi, pàng kù-chāi i tı̍t-tı̍t lâu koè-khı̀. In kap lán chū chin kú ê í-chêng, koh-chài sı̄ chin choē lâng, tùi sı̂-khek ū chit-khoán koh-iūⁿ ê khoàⁿ-hoat, tı̀-kàu chāi kin-ná-jı̍t, in ê bûn-bêng kap lán ê sı̄ toā-toā ū koh-iūⁿ. In teh koè-jı̍t ê chu-bı̄ sı̄ kap lán toā-toā bô sio-siāng. M̄-bián kóng Se-iûⁿ-lâng sı̄ pí lán khah oē-hiáu khui kim-soaⁿ, gâu hoat-bêng, gâu chè-chō kı̂-khiáu ê mı̍h-kiāⁿ. Kín-kín tùi chit-tiám pí lán khah gâu pó-tiōng sı̂-khek ê sim-sèng lâi kóng, chiū-sı̄ í-keng pí lán chin hù-jū chin hó-gia̍h, chin khoài-lo̍k, chin ū ı̀-gı̄ lah. Thang kóng in ê chı̍t-jı̍t kiám-chhái beh khah iâⁿ lán ê chı̍t-nı̂.
Sı̂-khek hō͘ lâng thang kùi-tiōng ê lí-iû ū nn̄g-hāng. Chı̍t-hāng sı̄ in-ūi sı̂-khek chı̍t-ē koè-khı̀, chiū bô koh tò-tńg-lâi. Lán m̄-thang kóng cha̍h-chá khí, iáu-kú ū kim-chá-khí; kim-chá-khí koè liáu, iáu-kú ū bı̂n-á-chài chá-khí thang lâi. Sui-jiân pêⁿ-pêⁿ sı̄ chá-khí, chóng-sı̄ cha̍h-chá-khí kap kim-chá-khí sı̄ bô-siāng; kim-chá-khí kap bı̂n-á chá-khí iā-sı̄ ū cheng-chha. Chū kó͘-chá ê kó͘-chá, kàu āu-lâi ê āu-lâi, kim chá-khí kín-kín chiah ū chı̍t-ê, káⁿ m̄-sı̄ chin thang kùi-tiōng mah!
Koh chı̍t-hāng sı̄ in-ūi sı̂-khek kap lâng ê oa̍h-miā bē lân-tit, oē-thang kóng sı̂-khek chiū-sı̄ lâng ê sı̀ⁿ-miā. Sı̂-khek ê keng-koè kó-jiân sı̄ bô-hān-liōng, m̄-kú chāi chit-ê bô-hān-liōng ê sı̂-khek ê lāi-bı̄n, lán oē-thang oa̍h-tōng, phó͘-thong chiah kín-kín ū gō͘-cha̍p nı̂-kú. Chit gō͘-cha̍p nı̂ ê tiong-kan, oē-thang choè-kang, pān tāi-chı̀ ê sı̂-jı̍t sı̄ bô joā choē. Gō͘-cha̍p nı̂ ê tiong-kan tio̍h khùn liáu cha̍p-lak, chhit nı̂. Tha̍k-chheh chún-pı̄ ê sı̂-kan chún choè la̍k-nı̂ kú, sè-hàn bē-hiáu poàⁿ-hāng, bē thang chhòng sím-mı̍h; kap lâng ià-siān iah sı̄ phoà-pı̄ⁿ chóng-kiōng chún-choè cha̍p-nı̂ kú. It-chhè khàu-tû goā, gō͘-cha̍p nı̂ ê tiong-kan oē-thang hoat-hui lâng ê khùi-la̍t choè tāi-chı̀, kan-ta chiah ū cha̍p-la̍k iah sı̄ cha̍p-chhit nı̂ kú. Thang chai chı̍t-sı̀-lâng ê tiong-kan oa̍h-liáu choè ū khoán-sit, choè ū ı̀-gı̄ ê sı̂-jı̍t, Put-kò m̄ chiūⁿ jı̄-cha̍p nı̂. Chit cha̍p-la̍k, chhit nı̂ nā pàng hō͘ i khang-khang lâu koè-khı̀, lâng ū oa̍h sı̄ kap bô sio-siāng, hit-ê lâng sı̄ kap bô sı̀ⁿ-miā ê lâng it-iūⁿ.
Lí siūⁿ khoàⁿ, sı̂-khek tio̍h-ài pó-sioh iah m̄-bián? Sı̂-khek sı̍t-chāi sı̄ n̂g-kim, m̄-nā án-ni, iáu-kú sı̄ pí n̂g-kim koh-chài khah kùi-khı̀. Lán hiaⁿ-tı̄ chí-bē ê tiong-kan, m̄-chai sı̄ in-ūi cháiⁿ-iūⁿ, kan-ta oē-hiáu kùi-tiōng chı̂ⁿ-gûn kap sı̀ⁿ-miā, iah khoàⁿ sı̂-khek chhin-chhiūⁿ thô͘, hit-hō lâng chin choē.
Chhiáⁿ jı̄n-chin siūⁿ khoàⁿ, kiù-kèng chı̂ⁿ-gûn kap sı̀ⁿ-miā to lóng sı̄ sı̂-khek lâi hō͘ i chiâⁿ ê. Kan-ta oē-hiáu tiōng chı̂ⁿ ài sı̀ⁿ-miā, bē-hiáu pó-sioh sı̂-khek, che sı̄ bô koh-iūⁿ chia̍h koé-chí bē-hiáu kò͘ chhiū-châng; tiōng chiōng-goân soah bô khoàⁿ-kı̀ⁿ ka-kı̄ ê sian-siⁿ. Goá tı̄-chai beh kí kúi-chân lâi choè chèng-kù. Chhiáⁿ tāi-ke choè-hoé chim-chiok khoàⁿ.
Ta̍k-jı̍t tùi ke-lō͘ koè, put-sı̂ to ū khoàⁿ-kı̀ⁿ lán teh bé-bē sı̄ chin-chiàⁿ gâu kóng-kè. Bē ê lâng chai-iáⁿ bé ê lâng tek-khak oē chhut-kè, i chiū chiong kè-chı̂ⁿ kóng hō͘ i phàng-bé phàng-bé, kù-chāi i khı̀ chhut. Bé ê lâng iáu-bē khoàⁿ mı̍h-kiāⁿ ê hó-bái, khui-chhùi chiū hiâm khah kùi. “Tn̂g-soaⁿ kheh, tùi-poàⁿ soeh”, chiū seng kā i chhut chı̍t-ē hō͘ i sio̍k-sio̍k-sio̍k, iah chiah ná khoàⁿ mı̍h ná chhui-chhiâu.
Tāi-ke siūⁿ chin khoàⁿ, só͘ chhui-chhe̍k ê kè-siàu cheng-chha ū joā choē? Che sı̄ khoài chai-iáⁿ, chóng-sı̄ ūi-tio̍h án-ni só͘ liáu ê sı̂-khek, sui-jiân sı̄ gō͘-hun, cha̍p-hun ê kú, chit gō͘ hun-cheng, cha̍p hun-cheng ê kè-chı̂ⁿ, sı̍t-chāi chin lân-tit sǹg, chit gō͘ hun-cheng kú, chiū-sı̄ liáu-khı̀ bé ê lâng gō͘-hun ê sı̀ⁿ-miā. Ūi-tio̍h kúi-chiam kúi-kak ê kóng-kè kam-goān chhek liáu gō͘ hun, cha̍p-hun ê hoè-siū, láu-sı̍t bô pí che khah gōng ê!
Chit-khoán ê bé-mı̍h tùi to̍h-lo̍h ū thang sio̍k, chit-khoán ê bē-mı̍h cháiⁿ-iūⁿ ū thang thàn? Hiān-kim kiám-chhái ū thang ke tiông kúi-kak gûn, chóng-sı̄ put-ti put-kak ê tiong-kan í-keng chhek liáu kúi hun ê sı̀ⁿ-miā. Ūi-tio̍h chiah chió ê chı̂ⁿ-gûn, khéng pàng kúi-hun ê sı̀ⁿ-miā, chit-khoán ê sı̀ⁿ-miā bē-bián siuⁿ koè sio̍k. Kı̀ⁿ chin chı̍t-hun ê sı̀ⁿ-miā nā ēng kúi chheng-bān giân beh kā lâng bé, phah-sǹg i káⁿ m̄. Tùi sı̂-kan ê koan-liām bô-bêng, bē-hiáu-tit sı̂-khek ê pó-poè, só͘-í siông-siông ū chit-khoán gōng ê tāi-chı̀, ta̍k-jı̍t ū hui-siông ê sún-hāi, bô lı̄-ek.
Bûn-bêng-lâng ke̍k gâu tı̀-tiōng sı̂-khek; in ê lâng bé-bē tek-khak bô án-ni, bē ê lâng chiàu i só͘ oē ha̍h-poâⁿ ê kè kóng, bé ê lâng iā chiàu i só͘ khoàⁿ oē ta̍t-tit kā i bé. Nā-sı̄ khoàⁿ bē ha̍h, i hoan-sin oat-tńg chiū kiâⁿ, tāi-ke chin chheng-chhó͘, chin bô hùi-khı̀, chin séng-kang.
Koh chı̍t-hāng thang chèng-bêng lán tùi sı̂-kan bô koan-sim ê chèng-kù, chiū-sı̄ lán m̄-nā pān-sū bô chiàu sı̂-chūn; tùi lâng só͘ iok-sok ê sı̂-khek lán put-chí han-bān chiú. Put-lūn beh khui sím-mı̍h hoē-ha̍p, to lóng tio̍h koè-thâu chin kú, chiah oē-thang chê-kàu; chı̍t-ê lâng tú chı̍t-ê lâng iā sı̄ án-ni. Chhiáⁿ lâng-kheh ê sı̂, sı̄ iáu-koh khah hāi. Chiàu kū-koàn kóng, tio̍h saⁿ-chhui gō͘-chhiáⁿ chiah-sı̄ ū-kàu lé, chóng-sı̄ chit-khoán ê lé-sò͘ sı̍t-chāi sı̄ bûn-bêng-lâng ê tiong-kan só͘ bô ê. Chhin-chhiūⁿ chit-khoán teh iân-chhiân liáu sı̂-kan, sı̄ bô koh-iūⁿ chiong tāi-ke ê sı̀ⁿ-miā khoàⁿ-choè chúi, iúⁿ khí-lâi lām-sám phoah hiat-ka̍k, che sı̄ hui-siông ê toā chhò-gō͘.
Se-iûⁿ-lâng teh chiú sı̂-khek sı̄ ná chhin-chhiūⁿ teh kò͘ sı̀ⁿ-miā; kap lâng iok án-ni, chiū-sı̄ án-ni, iok kúi-tiám kúi hun kàu, chiū-sı̄ chiàu hit-ê sı̂-khek, tek-khak bô chha poàⁿ-hun. Tek-kok ū chı̍t-ê toā chhut-miâ-lâng kiò-choè Kant, i m̄ hān-tēng tùi pa̍t-lâng choa̍t-tùi sı̂-kan, chiū-sı̄ i ka-kı̄ to lóng sı̄ chiàu sı̂-kan teh tín-tāng choè tāi-chı̀. I ta̍k-jı̍t to lóng ū chı̍t-ê tiāⁿ-tio̍h ê sı̂-khek tio̍h chhut-khı̀ goā-bı̄n kiâⁿ-soá. In-ūi i lóng ū chiàu sı̂-chūn, só͘-í lâng nā khoàⁿ-kı̀ⁿ i tùi chı̍t só͘-chāi keng-koè, chiū chai-iáⁿ hit-chūn sı̄ kúi tiám-cheng. Chāi Se-iûⁿ sı̄ lia̍h bô chiú sı̂-kan ê só͘ kiâⁿ choè chı̍t-hāng chin toā ê pháiⁿ hêng-ûi.
Tē saⁿ: lán bē-hiáu sı̂-kan kùi-tiōng ê chèng-kù, chiū-sı̄ lán beh chhoē lâng bô khoàⁿ sı̂-chūn, koh-chài lán khı̀ chhoē lâng m̄-chai sı̄ beh chhoē lâng pān-sū iah sı̄ thit-thô, put-chí bô bêng-pe̍k. Tāi-khài m̄-bián gō͘ hun-cheng chiū chham-siông oē chheng-chhó͘ ê tāi-chı̀, iā tek-khak tio̍h thoa kàu chı̍t tiám-cheng iah nn̄g tiám-cheng ê kú. Khí-thâu lóng sı̄ kóng hiah-ê bô tap-sap ê oē, ná chhin-chhiūⁿ chiông-chiân teh siá-phoe ê khoán, thâu-thâu-á tio̍h seng siá hiah-ê hûi-ê thô͘-ê, siá kàu kui toā-phı̀ⁿ, chèng-keng ê tāi-chı̀ kàu tı̄ boé-liu chiah siá kúi-jı̄-á chiū liáu-kio̍k. Chit-khoán káⁿ m̄-sı̄ to hùi sı̂-kan, hui-siông ê toā sún-sit mah?
Iáu-kú ū khah hāi ê. Lán m̄-chai sı̄ in-ūi khah êng khah bô tāi-chı̀ iah m̄-sı̄? Lán ê lâng chin ài ha̍h-sian kóng phàⁿ-tâm, lóng sı̄ kóng hiah-ê cha̍p-saⁿ-thiⁿ-goā ê êng-oē. Tùi chit-khoán lâi liáu ê sı̂-khek bô-tong thang khı̀ sǹg, chit-khoán sı̄ kap chia̍h-pá kan-ta tó teh khùn koè-jı̍t it-iūⁿ, che sı̄ ū oa̍h ná bô-oa̍h. Láu-sı̍t sı̄ sí-sí chia̍h-liáu sè-kan ê iâm-bí. Ū chit-hō ê pháiⁿ sı̍p-sio̍k, cháiⁿ-iūⁿ siā-hoē oē chı̀n-pō͘? Tāi-ke tio̍h-ài lak-soe, sı̄ khoàⁿ-kı̀ⁿ-kı̀ⁿ ê tāi-chı̀. Ū-sı̂ choè-hoé ha̍h-sian kóng-chhiò, khiok m̄-sı̄ lóng m̄-hó, khiok iā-sı̄ chı̍t-chân hioh-khùn ióng-sı̂n ê hoat-tō͘; chóng-sı̄ tio̍h-ài ū-sı̂-chūn chiah hó, tek-khak sı̄ bē ēng-tit ha̍h-sian choè koè-jı̍t.
Tāi-ke! Hiān-sı̂ ê lâng sı̄ khoàⁿ sı̂-khek pí n̂g-kim khah kùi-khı̀, khah tin-tiōng, só͘-í put-lūn sím-mı̍h sı̂-chūn ê sı̂-kan, chı̍t-tia̍p-á-kú to lóng m̄-káⁿ phah-sńg, m̄-káⁿ bô tiāⁿ-tio̍h. Chit hāng lâng siōng tē-it thang chai-iáⁿ. Lí khoàⁿ, hoé-chhia teh kiâⁿ ê sı̂-khek, sı̄ lóng ū tiāⁿ-tio̍h; koh-khah toā-lia̍p ê lâng i to tio̍h chún-chat hó-sè, lâi chiah chē ū chhia. Ka-kı̄ tèⁿ-khò͘-khò͘, ēng chı̍t-bān gûn beh kiò hoé-chhia thèng-hāu i chı̍t hun-cheng, che sı̄ toān-jiân m̄-bián siūⁿ. Chiū-sı̄ hoé-chûn iā-sı̄ án-ni. Goá chı̍t-pái chāi Yokohama ê káng-hoāⁿ bat khoàⁿ-kı̀ⁿ chı̍t-chiah nn̄g, saⁿ bān tòng ê toā-hoé-chûn, sı̄ tùi Bí-kok lâi ê, sı̄ chū kúi-nā goe̍h-jı̍t chêng chiū tiāⁿ-tio̍h hit-jı̍t ē-po͘ sı̀ tiám-cheng beh kàu hoāⁿ-piah ê. Goá tú beh khı̀ chiap chı̍t-ê tùi Bí-kok tńg-lâi ê pêng-iú, khiā tı̄ chûn beh oá hoāⁿ só͘-chāi thèng-hāu. Âi--ah! Chin kiaⁿ-lâng, hit-chiah chhin-chhiūⁿ soaⁿ hiah toā ê toā-hoé-chûn, kó-jiân sı̄ sı̀-tiám kàu-ūi oá-hoāⁿ, chha chı̍t-hun chı̍t-bió to bô lah!
Chóng kóng, kı̄n-lâi ê lâng bô chiú-sı̂-khek sı̄ bē thang choè sím-mı̍h. Koaⁿ-thiaⁿ iā ū tiāⁿ-tio̍h sı̂-kan, gûn-hâng iā ū tiāⁿ-tio̍h sı̂-kan, pı̄ⁿ-ı̄ⁿ iā ū tiāⁿ-tio̍h, ha̍k-hāu iā ū tiāⁿ-tio̍h, choè-hı̀ mā sı̄ ū tiāⁿ-tio̍h. Koh-chài lâng-lâng sı̄ bô kúi-nı̂ thang oa̍h, sı̄ bô kúi-sı̂ thang choè-kang, só͘-í oē-thang tiāⁿ-tio̍h ê sı̂-khek, nā m̄-sı̄ chún-chat tiāⁿ-tio̍h ū hó-sè, tng chit-hō sı̂-sè, m̄-nā tan-gō͘ ka-kı̄, pa̍t-lâng iā oē siū lán chin toā ê tan-gō͘.
Âi--ah! Chèng hiaⁿ-tı̄ chí-bē, lán Tâi-oân ê kin-ná-jı̍t, ta̍k hong-bı̄n ê kéng-hóng sı̍t-chāi pí pa̍t-lâng tah sı̄ chin toā-toā bē khoàⁿ-tit, che toā pō͘-hūn sı̄ lán bē-hiáu kùi-tiōng sı̂-khek só͘ tı̀ ê. Sı̂-khek sı̄ n̂g-kim. M̄-nā; iáu-kú sı̄ pí n̂g-kim ū koh-khah kùi-khı̀; lán tio̍h chai-iáⁿ thang pó-sioh. Gâu ēng gâu pó-sioh sı̂-khek ê lâng thang kóng chiū-sı̄ hó-gia̍h-lâng!
