Chiú kap Kiān-khong

Ùi Wiki Tô·-su-kóan
Lâng oa̍h tı̄ chit sè-kan ta̍k lâng ū i ê chhù-bı̄, ū lâng ài phah-la̍h, ū lâng ài lia̍h hı̂, ū lâng ài khoàⁿ hó-khoàⁿ ê mı̍h, ū lâng ài thiaⁿ hó-thiaⁿ ê siaⁿ-im, ū lâng ài phı̄ⁿ phang ê bı̄, ū lâng chhùi ài chia̍h hó-chia̍h ê mı̍h. Lūn chia̍h-mı̍h chéng-lūi chin-choē. Tı̍t-chiap oē choè lán siáu-thé ê chu-ióng--ê tāi-khài thang hun-choè nn̄g hāng: 
1.Ū ki-sèng bu̍t-chit, chiū-sı̄ ū pau-hâm Thàn-sò͘ ê mı̍h, chhin-chhiūⁿ: 
(a) Nn̄g-pe̍h-chit, i ê sêng-hun sı̄ Thàn-sò͘, Chúi-sò͘, Sng-sò͘, Chek-sò͘, i ê lō͘-ēng sı̄ oē hō͘ lâng ê seng-khu tit-tio̍h sè-le̍k, iā sı̄ hō͘ sè-pau ke-thiⁿ sin--ê. 
(b) Hâm-súi Thàn-sò͘. 
(c) Chi-hông: in ê sêng-hun pı̂ⁿ-pı̂ⁿ sı̄ Thàn-sò͘, Chúi-sò͘, Sng-sò͘, saⁿ hāng ha̍p-chiâⁿ chiah-ê; (b) kap (c) boē-oē hō͘ sè-pau sin siⁿ, chóng-sı̄ oē hō͘ lâng ke-thiⁿ sè-le̍k. 
2.Bû ki-sèng ê bu̍t-chit, chiū-sı̄ bô pau-hâm Thàn-sò͘ ê mı̍h, chhin-chhiūⁿ: 
(a) Iâm: i ê sêng-hun sı̄ Ná-tok-liû-bô͘ (natrium) kap Iâm-sò͘. Chit hāng mı̍h khiok boē-oē hō͘ lâng tit-tio̍h sin sè-le̍k, á-sı̄ sè-pau sin siⁿ, m̄-kú Thé-sêng-hun ê kiat-chiâⁿ, á-sı̄ thé kok ki-koan ê Ki-lêng-siōng ū toā ê koan-hē, chhin-chhiūⁿ lâng nā chia̍h choân-jiân bô Iâm-hun ê mı̍h, sı̄ pí lóng bô chia̍h mı̍h iáu khah-khoài sí; án-ni thang chai seng-khu nā bô Iâm sı̄ boē ēng-tit.
(b) Chúi: i ê sêng-hun sı̄ Chúi-sò͘ kap Sng-sò͘. Chit hāng mı̍h tı̄ lán ê seng-khu-lāi oē pang-chān lán ê siau-hoà, Huih-e̍k ê lāi-bı̄n iā ū it-tēng ê chúi-hun; nā siuⁿ-chió, chiū huih pı̀ⁿ khah kāu, tı̀-kàu hō͘ lán chai chhùi-ta. Lán ê seng-khu lāi-bı̄n put-sı̂ tio̍h ū iok-lio̍k chı̍t chin ê chúi. Kı̂-thaⁿ iáu ū tı̍t-chiap boē-oē choè lán ê chu-ióng, chhin-chhiūⁿ Tê, Ko-pi, Hô͘-chio, Hoan-kiuⁿ, Kiuⁿ, Hun, Chiú, chiah-ê mı̍h ū chin choē lâng ài i. Taⁿ goá chiong kı̂-tiong Chiú kap Seng-lí-tek chok-iōng, chiū-sı̄ kap lán lâng ê kiān-khong ê koan-hē tāi-lio̍k kóng kúi-kù. Chiú-cheng phàu hō͘ i khah-po̍h chiū-sı̄ chiú. Chiú ke̍k kāu--ê chiū-sı̄ chiú-cheng. Pı̂ⁿ-pı̂ⁿ chiú iā ū kāu-po̍h ê cheng-chha. Sio-chiú 100 hun ê tiong-kan 50 hun sı̄ chiú-cheng. Jı̍t-pún Chheng-chiú 100 hun 15 hun ê chiú-cheng. Phû-tô-chiú 100 hun 9 hun ê chiú-cheng, Be̍h-chiú (Beer) 100 hun 4 hun ê chiú-cheng.
Chiú sı̄ kó͘-chá lâng só͘ bat heng-hùn-che chhı̀-kek-mı̍h ê chı̍t hāng. I ê sêng-hun chiàu hoà-ha̍k-tek lâi kóng, sı̄ Thàn-sò͘, Sng-sò͘, Chúi-sò͘, chit 3 hāng hoà-ha̍k lâi chiâⁿ, hun-liōng choē-chió ê cheng-chha, oē pı̀ⁿ-choè choē-choē khoán ê chiú-cheng. Phı̀-jū chhin-chhiūⁿ Thàn-sò͘ 1, Chúi-sò͘ 4, Sng-sò͘ 1, ha̍p-chiâⁿ choè Methyl alcohol. Thàn-sò͘ 2, Chúi-sò͘ 6, Sng-sò͘ 1, ha̍p-chiâⁿ choè Ethyl alcohol. Chhin-chhiūⁿ án-ni ū choē-choē khoán ê chiú-cheng tı̄-teh. It-poaⁿ chiú-cheng chiū-sı̄ ēng thn̂g-hun kap kàⁿ lâi choè, chhin-chhiūⁿ lán Tâi-oân hiān-sı̂ chè-thn̂g hoē-siā lı̄-iōng thn̂g-bı̍t teh choè chiú-cheng. Kó͘-chá lâng sı̄ ēng ké-chí-chiap, khah choē sı̄ ēng phû-tô-chiap hō͘ i hoat-kàⁿ lâi choè; Tâi-oân kū-koàn sı̄ ēng chiú-pn̄g chhiau kàⁿ lâi choè, chiú oē siⁿ-chhut chı̍t chióng ê phang-bı̄, hō͘ lim ê lâng oē siū chhı̀-kek, toā-sim-khùi, iā khah siong-tiōng chiū boē kı̀-tit ta̍k-hāng. 
Lim-chiú ê lâng ná choē, chiú ê siau-hùi-liōng iā ná choē; chè-chiú āu-lâi soà chiām-chiām pı̀ⁿ-choè chı̍t chióng ê te̍k-pia̍t seng-lí, kàu kūn-tāi soà chiâⁿ-choè chı̍t ê toā kang-gia̍p; ta̍k kok kang-kho Tāi-ha̍k lóng ū choè chiú-kho teh gián-kiù chè-chiú í-kı̍p pa̍t-hāng. Lūn chiú ê chiâⁿ ê in-toaⁿ, tı̄ 40 goā nı̂-chêng Lo͘is Pasteur chiah chai chiú chiū-sı̄ Hoà-ha̍k-tek kap Seng-lí-tek ê chok-iōng lâi chiâⁿ--ê. 
Chiú jı̍p Tōng-bu̍t-thé tàu-tí ū sím-mı̍h chok-iōng, sı̄ kàu choè-kūn chiah bêng-pe̍k. Lâng nā ēng chió koh po̍h koh hó, hoà-ha̍k-tek sûn-chūi ê chiú oē pang-chān lâng ê siau-hoà; chóng-sı̄ che sı̄ ke̍k oh, in-ūi lâng siū chiú chhı̀-kek, ná kú tio̍h ná kiông, liōng iā tio̍h ná choē, chiah oē kám-kak, só͘-í lim-chiú khah-siông sı̄ ū hāi bô ek, oh-tit chún-chat. Lim-chiú ê sı̍p-koàn tùi chá liû-thoân kàu taⁿ chin kú, choē-choē lâng sı̄ teh oá-khò chè chiú boē chiú lâi teh seng-oa̍h. Bí-kok (Au-chiàn í-chêng) choân-kok iok ū nn̄g-pah bān teh kan-sia̍p chè-chiú ê sū-gia̍p. Án-ni thang chai chiú ê kun chhng-jı̍p siā-hoē í-keng chin chhim, só͘-í choē-choē chai-iáⁿ ê lâng, sui-jiân chai chiú ê hāi-to̍k chin toā, iáu-kú ài beh tû-khı̀ chin oh--tit. 
Lūn chiú thang lim á m̄-thang ê būn-tê, tùi chin-chá chiū ū teh gı̄-lūn; ū lâng kóng chiú sı̄ pah-hāng io̍h ê thâu, ū lâng kóng chiú sı̄ kông-chúi, oē hō͘ lâng sit ti-kak. Kı̂-sı̍t ū-iáⁿ, nā beh kú i ê sı̍t-lē sı̄ chin-choē, kóng boē liáu, iā gián-kiù kàu chheng-chhó, chiú m̄-sı̄ oē choè io̍h--tit. Ū chin-choē ū lō͘-ēng ê chheng-liân ūi-tio̍h ài lim-chiú tı̀-kàu chhi-chhám lo̍k-phek, sı̄m-chı̀ sit-lo̍h sı̀ⁿ-miā iā ū; nā-sı̄ iā ū lāu-lâng in tùi siàu-liân sı̂-tāi chiū ū teh lim-chiú, in iā ióng-kiāⁿ, chia̍h kàu lāu-lāu. Án-ni lán nā kan-ta ēng phó͘-thong ê koan-chhat, sı̍t-chāi oh-tit chai chiú sı̄ ū lı̄-ek á-sı̄ sún-hāi, só͘-í lūn chiú thang lim á m̄-thang, chiú sı̄ to̍k mah? Nā-sı̄ to̍k, sı̄ tó chı̍t chióng ê to̍k, iā ēng-liōng tio̍h joā-choē chiah sı̄ to̍k? Koh chı̍t hāng: chiú sı̍t-chāi oē lı̄-ek lâng mah? Tùi chiah-ê būn-toê lán boē-oē sûi-piān chhı̀n-chhái tú-tú àn-cháiⁿ-iūⁿ lâi ı̀n. 
Chiàu jı̍t-siông seng-oa̍h lán tio̍h siūⁿ nn̄g khoán: 
1.M̄-thang ēng kò-jı̂n te̍k-pia̍t ê keng-giām lâi chèng-bêng chiú ê lı̄-ek á-sı̄ hāi. Lán m̄-thang siūⁿ kóng, chhin-chhiūⁿ goā-kok ū chı̍t ê iú-bêng ê si-jı̂n hō-choè Goethe; i chı̍t-sı̀-lâng lim ū 5000 kan ê chiú. Á-sı̄ chhin-chhiūⁿ Tiong-kok chá ū chı̍t ê chhut-miâ ê si-jı̂n Lí Thài-pe̍k, i iā-sı̄ ài-chiú-ka. Lán m̄-thang siūⁿ kóng, in gâu choè si, su-sióng chhim, sı̄ in-ūi lim-chiú ê kiat-kó.
2.Tio̍h chiong choē-choē lâng ê keng-giām lâi thó-lūn. Tē-it hō͘ lán oē sı̀n-tit ê chiū-sı̄ pó-hiám hoē-siā. Tùi chiah-ê Lim-chiú-ka kap Kı̀m-chiú-ka ê kı̀-lio̍k, chiàu in ê kı̀-lio̍k pêng-kun: 
(A) Lim-chiú-ka pí Kı̀m-chiú-ka it-poaⁿ khah toé-miā. 
Tùi 15-20 hè Lim-chiú-ka sí 2 lâng, 
Kı̀m-chiú-ka sí 1 lâng. 
Tùi 20-30 hè Lim-chiú-ka sí 3 lâng, 
Kı̀m-chiú-ka sí 1 lâng. 
Tùi 30 hè í-siōng, Lim-chiú-ka sí 4 lâng, 
Kı̀m-chiú-ka sí 1 lâng. 
Án-ni thang chai bô-lūn ló-iù pêng-kun Lim-chiú-ka sí khah-choē lâng, chiū-sı̄ khah khoài sí, khah toé-miā. 
(B) Nā tio̍h Thoân-jiám-pı̄ⁿ ê sı̂, Lim-chiú-ka pí Kı̀m-chiú-ka sí khah-choē. 
Koh chı̍t-khoán hō͘ lán oē sı̀n-pı̂n-tit ê kı̀-lio̍k, chiū-sı̄ pı̄ⁿ-ı̄ⁿ tùi hoān-chiá ê kı̀-lio̍k. 
(1) Tio̍h Thoân-jiám-pı̄ⁿ ê sı̂ Kı̀m-chiú-ka pí Lim-chiú-ka khah ū oa̍h ê ǹg-bāng, chiàu Eng-kok (Cholera) "Ko-le-lah"(Làu-thò͘-sià), chiū-sı̄ Thoân-jiám Pı̄ⁿ-ı̄ⁿ ê thóng-kè. Lim-chiú-ka 100 lâng sí 91 lâng, Kı̀m-chiú-ka 100 lâng sí 19 lâng. 
(2) Thâi-koah (chhiú-su̍t) ê sı̂ Kı̀m-chiú-ka pí Lim-chiú-ka khah khoài hó. Koh chı̍t khoán chiū-sı̄ Thih-tō sū-kò͘ thóng-kè Lim-chiú-ka pí Kı̀m-chiú-ka khah-chia̍p tú-tio̍h gûi-hiám, iā khah oē hāi lâng tú-tio̍h gûi-hiám. Chhı̀-siūⁿ kiâⁿ-chhia ê lâng nā chiú-chùi, eng-kai tio̍h thêng-chhia ê só͘-chāi, m̄-thêng-chhia; á-sı̄ ia̍h-tiúⁿ nā chiú-chùi, sı̀n-hō loān-pàng, sı̍t-chāi chin gûi-hiám. 
Taⁿ lūn chiú-cheng kap siau-hoà ū sím-mı̍h koan-hē, iā lim tām-po̍h chiú oē chhı̀-kek ūi, khah gâu lâu ūi-e̍k; chóng-sı̄ chiú-cheng-hun sı̄ chó͘-tòng ūi-e̍k ê siau-hoà. M̄-kú lâng nā lim tām-po̍h chiú, chı̍t-sı̂ oē khah gâu chia̍h, sı̄ in-ūi ūi-e̍k lâu chin-choē ê iân-kò͘; nā chiú-cheng siuⁿ-choē jı̍p siau-hoà-khı̀, oē sio-tio̍h liâm-mo̍͘h soè-pau, chiū-sı̄ ūi-piah, iā hō͘ hiah-ê teh chhut siau-hoà-e̍k ê ki-koan khah bô oa̍h-tāng. Án-ni oē hō͘ lâng tı̀-kàu ūi lám, á-sı̄ pa̍t-khoán ê siau-hoà put-liông. 
Chiú tùi hā-téng tōng-bu̍t á-sı̄ phó͘-thong tōng-bu̍t ê kun-bah ê chok-iōng, sı̄ tām-po̍h oē kó͘-bú, hō͘ in khah oa̍h-tāng. Chóng-sı̄ nā siông-siông lim-chiú chiū pı̀ⁿ-choè bān-sèng tiòng-to̍k, oē siⁿ-khí chióng-chióng ê phoà-pı̄ⁿ. Chhin-chhiūⁿ lâng siuⁿ pûi kap iû pau-sim, chit khoán ê lâng boē kham-tit peh-kiā, kiâⁿ hn̄g-lō͘ á-sı̄ cháu, in-ūi chin chhoán; koh-chài nā siông lim-chiú oē hō͘ huih-kńg ngı̄. Tùi án-ni khah boē chhun-kiu; nā hut-jiân siuⁿ tāng-tio̍h thâu-ló, lô-tōng bô khùn, heng-hùn ê sı̂ oē ló-ek-huih, tı̀-kàu hut-jiân sit-lo̍h sı̀ⁿ-miā. 
M̄-nā án-ni, iā oē hō͘ lâng tio̍h sim-chōng-pı̄ⁿ, á-sı̄ hāi-tio̍h sı̂n-keng-hē, (chiū-sı̄ io-chí-pı̄ⁿ á-sı̄ koaⁿ-chōng-pı̄ⁿ), á-sı̄ kiám sin-thé ê tí-khòng-le̍k, tı̀-kàu khoài jiám-tio̍h thoân-jiám-pı̄ⁿ, chhin-chhiūⁿ hı̀-pı̄ⁿ, thò͘-sià, tn̂g-á-pı̄ⁿ. Lim-chiú m̄-nā oē tùi lâng ê thâu-ló chhiúⁿ lán ê chèng-khı̀, iā oē hāi lâng lám-sin, hāi lâng liáu-chı̂ⁿ, sàn-hiong. 
Lim-chiú tē-it oē chó͘-tòng lâng kiâⁿ hó ê khùi-la̍t. Lim-chiú ê lâng ê kiáⁿ pí phó͘-thong lâng ê gín-ná khah-khoài sí. Tāi-pán Chhı̄-lı̍p Siàu-liân Chit-gia̍p Siông-tâm-só͘ ê i-seng, gián-kiù lim-chiú-ka kap lin-jı̂ sí-bông ê koan-hē. I ê kiat-kó pâi-lia̍t tı̄ ē-bı̄n:
Lin-jı̂ sí-bông: 
Bô lim-chiú chı̍t-pah-ê oá 14 ê (13.9) 
Phó͘-thong lim-chiú-ka 14-ê goā (14.3) 
Toā chiú-ka 18-ê goā (18.5) 
Koh-chài toā-chiú-ka ê kiáⁿ-sun khah oē chhut phoà-siùⁿ gōng-tuh-tuh ê gín-ná. 
Lim-chiú iā ū hō͘ lán thang kiaⁿ ê ûi-thoân-sèng tı̄-teh, chhin-chhiūⁿ tı̄ Bú-chông-iá Ha̍k-ı̄ⁿ. Tı̄-hia sı̄ teh siu-iông pháiⁿ gín-ná ê Kám-hoà-ı̄ⁿ. Īⁿ-tiong ū 63 ê pháiⁿ gín-ná. Chiàu ûi-thoân kā in tiau-cha, kı̂-tiong 34 miâ sı̄ toā-chiú-ka ê chú-tē, 10 miâ sı̄ in sı̄-toā-lâng bat hoān-choē-ê, kı̂-thaⁿ 19 miâ put-bêng. 
Koh-chài hoān-choē kap lim-chiú ū toā koan-hē. Jı̍t-pún ū chı̍t keng hêng-bū-só͘. Tı̄ hit kaⁿ-nı̍h ê lāi-bı̄n 2500 lâng tiong 2075 miâ sı̄ lim-chiú-ka, bô lim-chiú ê lâng kan-ta 175 miâ nā-tiāⁿ. 
Chhiáⁿ lán oē kı̀-tit chı̍t hāng: hoat-lu̍t-siōng í-kı̍p tō-tek-siōng ê hoān-choē, khah-choē sı̄ tùi lim-chiú lâi khí-in. Chiàu Eng-kok, Bí-kok, Tek-kok ê Lio̍k-kun-séng ê tiau-cha hoat-piáu, tùi kun-tūi, ha̍k-seng kap káu ê sı̍t-giām, pı̂ⁿ-pı̂ⁿ tit-tio̍h saⁿ-tâng ê kiat-kó, chiū-sı̄ ēng chiú hō͘ kun-tūi, á-sı̄ ha̍k-seng kap káu chiah-ê lim, kā in sı̍t-giām in sè-le̍k lóng pí bô lim-chiú ê sı̂ khah-pháiⁿ sêng-chek. Só͘-í lán tio̍h chai chia̍h-chiú sui-jiân chı̍t-sı̂ chhin-chhiūⁿ khah ū goân-khı̀, m̄-kú he lóng sı̄ it-sı̂-tek, kàu āu-lâi hoán-tńg khah bô la̍t. 
Taⁿ goá ài chiong chiú kap seng-lí ê chok-iōng kap hit-ê kiat-kó kán-lio̍k siá kúi-kù lí-lūn sı̍t-lē. Nā lóng siá kiaⁿ-liáu siuⁿ tn̂g, só͘-í chit-tia̍p kàu-chia chiū hó.
Nā ū ki-hoē, āu-pái goá chiah chiong lâng cháiⁿ-iūⁿ ài lim-chiú, hiān-tāi ta̍k kok siā-hoē tùi chiú ê thài-tō͘ cháiⁿ-iūⁿ tùi keng-chè hong-bı̄n, kàu-io̍k hong-bı̄n kā i khoàⁿ--khí-lâi, lim-chiú thang mah, kap lim-chiú ê sún-hāi sı̍t-lē, soà chhián-bêng chong-kàu siā-hoē kı̀m-chiú ê pit-iàu, pâi-lia̍t tı̄ tāi-ke ê bı̄n-chêng choè chham-khó. 
(Tâi-oân Kàu-hoē-pò tē 498-499 koàn,1926 nı̂ 9-10 ge̍h)