1956:2.15 tı̄ Eng-kok
Pún-phiⁿ pit-chiá sı̄ Chóng-kàn-sū Bo̍k-su ê lēng-oān. I ū ko-tō͘ ê phoe-phoàⁿ-le̍k kap chèng-khak ê koan-chhat, só͘ siāu-kài chit phiⁿ ı̀n-siōng-kı̀ ún-tàng beh ín-khí lán chin hó ê hèng-chhù koh ke-thiⁿ lán ê kiàn-sek.
Tı̄ kū-nı̂ 11 goe̍h ê Kàu-hoē Kong-pò, ū tha̍k tio̍h Bí Bo̍k-su chit pang tńg-khı̀ Tâi-oân liáu só͘ siá Eng-kok lâng tùi Eng-kok ê ı̀n-siōng, tha̍k liáu kám-kak chin chhù-bı̄. Taⁿ chit-tia̍p goá èng chú-pit ê hó-ı̀ ài chò Tâi-oân lâng (á-sı̄ goā-kok lâng) ê lı̍p-tiûⁿ, lâi siá tām-po̍h goá tùi Eng-kok ê ı̀n-siōng.
Goá tı̄ 1955 nı̂ 8 goe̍h 1 hō, chiūⁿ-lio̍k Lûn-tun kàu-taⁿ, í-keng tı̄ Eng-kok ngiâ-chih nn̄g pái ê Kiù-chú-tàn, kap hoan-gêng nn̄g ê sin-nı̂ lah. Chit tiong-kan siū Siōng-chú ê si-un thiàⁿ-thàng kap Bó-hoē ê koan-sim chiàu-kò͘, í-kı̍p tı̄ kò͘-hiong só͘ siàu-liām lia̍t-ūi hiaⁿ-tı̄ chí-moē ê kó͘-lē kap tāi-tó, hō͘ goá sui-jiân lı̄-khui Tâi-oân hn̄g-hn̄g, iáu-kú oē thang tı̄ chia pêng-an keng-koè sūn-sū kè-sio̍k goá ê ha̍k-gia̍p, goá tāi-seng bē kı̀m-tit ài siá kúi kù kā lia̍t ūi chhéng-an kap seh-siā.
Goá iā ū tit-tio̍h chin hó ê ki-hoē, tı̄ hioh-khùn tiong, khı̀ hóng-būn hiah ê í-chêng bat tı̄ Tâi-oân chò kang ê soan-kàu-su, chiū-sı̄: Lân I-seng, I-seng niû, Bān Hāu-tiúⁿ, Hāu-tiúⁿ niû, (Liân Ngá-lē Ko͘-niû), Mûi Bo̍k-su niû, Sòng Bo̍k-su niû, Hi Bo̍k-su, Bo̍k-su niû, Bûn I-seng, I-seng niû, Oē Sian-siⁿ, kap Lú-o̍h ê Gô͘ Le̍k-chı̀ Hāu-tiúⁿ téng. In sui-jiân boē thang koh tńg-khı̀ Tâi-oân chò kang, iáu-kú in ê sim mı̂-jı̍t teh siàu-liām Tâi-oân, iā ài goá nā ū ki-hoē tek-khak tio̍h thè in kā in tı̄ Tâi-oân ê “pêng-iú” chhéng-an!
Taⁿ goá ài chiong goá tùi Eng-kok ê ı̀n-siōng kán-tan hun chò saⁿ pō͘-hūn lâi tâm:
1) Kàu-hoē hong-bı̄n.
2) Kàu-io̍k hong-bı̄n.
3) Siā-hoē hong-bı̄n.
1) Kàu-hoē hong-bı̄n.
Tı̄ Tâi-oân lán Tiúⁿ-ló Kàu-hoē ê hoat-tián thang kóng sı̍t-chāi chin te̍k-chhut, iā pêng-sò͘ lán só͘ chheng ‘Kàu-hoē’ ê bêng-sû iā chin tan-sûn, siông-siông chí-ū hān tı̄ “Tiúⁿ-ló Kàu-hoē” nā-tiāⁿ. Chóng-sı̄ tı̄ Eng-kok á-sı̄ goā-kok chiū bô hiah-nih kán-tan. Lán ê Bó-hoē tı̄ Eng-kok chí-ū 350 keng ê kàu-hoē kap oá 7 bān ê sı̀n-tô͘, che pí-kàu tio̍h Sèng Kong-hoē (Eng-kok Kok-kàu) ū chı̍t bān keng kàu-hoē; cho͘-ha̍p kàu-hoē ū 22 bān ê sı̀n-tò͘, kap 3 chheng goā keng ê kàu-hoē; á-sı̄ Chı̀m-sı̀n-hoē ū 20 bān ê sı̀n-tô͘, kap 2 chheng goā keng ê kàu-hoē; thang kóng sı̄ chı̍t ê chin sè ê kàu-phài. Chit khoán kàu-phài ho̍k-cha̍p ê thé-thóng, sǹg sı̄ goá tùi Eng-kok kàu-hoē thâu chı̍t ê ı̀n-siōng.
Tē jı̄ ê ı̀n-siōng chiū-sı̄ kám-kak kàu-hoē chin lāu. Che kap lán Tâi-oân siàu-liân ê kàu-hoē ū sím-mı̍h koh-iūⁿ? Tùi chek-ke̍k hong-bı̄n lâi khoàⁿ, chhin-chhiūⁿ Sèng Kong-hoē chē-chē ê lé-pài-tn̂g lóng-sı̄ tı̄ tiong sè-kí só͘ kiàn-lı̍p ê, chı̀ chió iā ū 600—800 nı̂ í-siōng ê le̍k-sú. Kı̂-thaⁿ Cho͘-ha̍p kàu-hoē, Chı̀m-sı̀n-hoē, Bí-bí-hoē, á-sı̄ Tiúⁿ-ló-hoē iā lóng ū 200—400 nı̂ ê thoân-thóng. Ta̍k kàu-phài ê chông-pài gı̂-sek lóng ū in thoân-thóng-te̍k ê chong-giâm sèng, chit khoán ê hiān-siōng tı̄ lán siàu-liân ê Tâi-oân kàu-hoē sı̄ khah oh-tit khoàⁿ ê. Sı̀n-tô͘ tı̄ chit ê khoan-kéng lāi tióng-sêng, chiū chū-jiân sêng-siū hē-thóng-te̍k ê sı̀n-gióng kap kàu-lí.
Chóng-sı̄ tùi siau-ke̍k hong-bı̄n lâi khoàⁿ, kàu-hoē kı̀-jiân lāu, chiū bē bián-tit hām-lo̍h bô-léng bô-sio ê hiān-siōng, khiàm-khoeh siàu-liân lâng hit hō ê hoa̍t-phoat kap oa̍h-khı̀. Tû-khı̀ sió-sò͘ jia̍t-sim ê sı̀n-tô͘ í-goā, toā to-sò͘ ê hoē-iú sui-jiân sêng-jı̄n ka-kı̄ sı̄ Ki-tok-tô͘, (in ê chong-kàu nā m̄-sı̄ Thian-chú-kàu chiū lóng sı̄ Ki-tok-kàu), iáu-kú in choân-jiân bô koan-sim tı̄ kàu-hoē.
Sui-jiân sı̄ án-ni, iáu-kú Eng-kok ê kàu-hoē tùi tē-jı̄ chhù sè-kài tāi-chiàn í-lâi, te̍k-pia̍t tı̄ chit kúi nı̂ lāi, siū Phó͘-sè Ki-tok-kàu Liân-bêng( World Co͘ncil of Churches), á-sı̄ ha̍k-seng Liân-bêng ūn-tōng (S. C. M.) ê éng-hióng, it-hoat hùn-khí choân-kok ê sı̀n-tô͘, chhiok-chı̀n kàu-phài ê ha̍p-it, ho̍k-heng kàu-hoē, hoàn-khí pêng sı̀n-tô͘ ê sù-bēng kám, thang ta̍t-tò soan-iông ho̍k-im tı̄ choân-kok, í-kı̍p choân sè-kài ê bo̍k-phiau.
Ū chı̍t hāng chin súi ê bô͘-iūⁿ hō͘ lán thang o̍h ê, chiū-sı̄ in tùi kàu-hoē ê sù-bēng ê jı̄m-sek......“Thoân hok-im hō͘ bān peh-sèⁿ.” Chha-put-to múi chı̍t kàu-phài lóng ū siat te̍k-pia̍t ê ha̍k-ı̄ⁿ, poê-iúⁿ Soan-kàu-su chhut-khı̀ hái-goā thoân-tō. Hoē-iú iā lóng chin koan-sim, tāi-ke kám-sim lo̍k-ı̀ chàn-chō͘ chit ê sū-gia̍p.
Tı̄ kū-nı̂ ê joa̍h-thiⁿ, tùi Tâi-oân lâi ê Tiuⁿ Tek-hiong, Sòng Choân-sēng kap goá pún-sin ū khı̀ chham-ka choân kok tē-jı̄ chhù ê Ki-tok-kàu Chheng-liân Tāi-hoē. Tû-khı̀ Thian-chú-kàu í-goā, choân-kok ê kàu-hoē lóng ū phài tāi-piáu, iok-lio̍k 1000 miâ. Kàu-hoē hiàn-sim ê chheng-liân ēng “Kiōng-tông ê sı̀n-gióng kap kiōng-tông ê sù-bēng” chò phiau-gú, jia̍t-lia̍t kiám-thó kàu-hoē ê gûi-ki kap chiong-lâi èng-kai ló͘-le̍k ê hong-chiam. Thang chai Eng-kok kàu-hoē sui-jiân sı̄ lāu, iáu-kú i ê chiân-tô͘ iáu khó-koan.
2) Kàu-io̍k hong-bı̄n.
Goá hiān-chāi tı̄ chia só͘ ha̍k-sı̍p ê choan-kho sı̄ kàu-io̍k, só͘-í goá tùi tı̄ Eng-kok kàu-io̍k hong-bı̄n ê jı̄m-sek kiám-chhái ū pí pa̍t hong-bı̄n khah chheng-chhó.
Eng-kok ê kàu-io̍k chè-tō͘, goá tú-á lâi ê sı̂ kám-kak chin hun-loān ho̍k-cha̍p, kap lán Tiong-kok ê, á-sı̄ Bí-kok ê kàu-io̍k chè-tō͘ oân-choân bô sio-siāng. Goân-lâi Eng-kok kàu-io̍k ê khí-goân pēng m̄-sı̄ sió-o̍h, tiong-o̍h ê kiàn-lı̍p, chiū-sı̄ Gû-tin (Oxford 1168 A. D.) kap Kiàm-kiô (Cambridge 1209 A. D.) Tāi-ha̍k ê heng-khí. Kàu tı̄ 1382 A. D. Bûn-chê-su-ta̍t (Winchester) ê chú-kàu chiah siat-lı̍p thâu chı̍t keng ê Bûn-tián ha̍k-hāu (Grammar Scho͘l), chiū-sı̄ hiān-chāi ê tiong-téng ha̍k-hāu. Tong-sı̂ siat-lı̍p Bûn-tián ha̍k-hāu ê bo̍k-te̍k thang kóng chí-ū poê-iúⁿ ha̍k-seng cheng-thong Lia̍p-teng-bûn, (in-ūi Lia̍p-teng Bûn sı̄ tiong sè-kí ê ha̍k-su̍t giân-gú), thang seng-jı̍p tāi-ha̍k chhim-chō, chiâⁿ-chò ha̍k-su̍t choân-châi. Chóng-sı̄ phó͘-kı̍p-te̍k ê kok-bı̂n kàu-io̍k ê thui-hêng sı̄ kàu 500 nı̂ āu, tı̄ 1880 A.D. ê kàu-io̍k hoat-àn thong-koè liáu, Eng-kok ê kàu-io̍k-sú chiah tián-khui sin ê kí-goân, khak-lı̍p sió-o̍h chò kok-ka kàu-io̍k chè-tō͘ ê ki-chhó͘. Í-āu koh keng-koè 70 nı̂ kú ê hùn-tò͘ kap piàn-chhian, tı̄ 1944 kái-hêng phó͘-kı̍p kàu-io̍k hān-tēng tùi 5 hoè kàu 15 hoè. Só͘-í hiān-chāi tı̄ Eng-kok múi chı̍t ê gín-ná, kàu 15 hoè lóng ū hióng-siū it-poaⁿ kàu-io̍k ê koân-lı̄, iā in tek-khak tio̍h chı̄n chit ê gı̄-bū.
Tng gín-ná sêng-siū phó͘-thong kàu-io̍k ê ki-koan ê sı̂, m̄-bián siū khó-chhı̀ ê ap-pek, só͘-í in thang chū-iû ha̍k-sı̍p, chı̄n-liōng tui-kiû in ê hèng-chhù kap te̍k-tiông. Khah-siông in lóng chù-tiōng tı̄ sı̍t-chè-te̍k ê hong-bı̄n, chhin-chhiūⁿ cha-po͘ gín-ná chù-tiōng kang-gē, ki-su̍t; cha-bó͘ gín-ná chù-tiōng táⁿ-jı̄ liāu-lí ka-sū téng. Chóng-sı̄ tı̄ in sió-o̍h oân-pit hit nı̂, 11 hoè ê sı̂, choân-kok ê gín-ná lóng tio̍h chham-ka kok-ka chhı̀-giām (Selection Examination), iā tùi chit ê khó-chhı̀ ê sêng-chek hun-phoè tiong-o̍h ê seng-ha̍k, chiū-sı̄ iu-siù ê gín-ná (20-30%) chiàu in ê chı̀-goān thang chı̀n-jı̍p Bûn-tián ha̍k-hāu, á-sı̄ chit-gia̍p ha̍k-hāu (Technical Scho͘l). Kı̂-û ê lóng tio̍h kè-sio̍k phó͘-thong tiong-o̍h (Secondary Modern Scho͘l), kàu in 15 hoè oân-moá, kok-bı̂n kàu-io̍k ê gı̄-bū chiū thang lı̄-khui ha̍k-hāu chhut-khı̀ siā-hoē ho̍k-bū.
Chiah ê siū soán chı̀n-jı̍p Bûn-tián ha̍k-hāu ê gín-ná chiū kè-sio̍k in ê ha̍k-gia̍p, te̍k-pia̍t chù-tiōng ha̍k-kiù hong-bı̄n (academic side). In múi ha̍k-kı̂ ū giâm-tiōng ê khó-chhı̀, kàu 15 hoè ê sı̂, koh chham-ka kok-ka chhı̀-giām (Exams for the General Certificate of Education), 16 hoè ê sı̂, koh chı̍t hoê ko-kip (high level) ê chhı̀-giām. Chiah ê nā lóng thong-koè chiū tı̄ 18 hoè ê sı̂, chiàu in ê sêng-chek kap chı̀-goān thang sin-chhéng seng-jı̍p tāi-ha̍k, á-sı̄ phó͘-thong ê ha̍k-ı̄ⁿ. Hiān-chāi Eng-kok (England) lóng-chóng ū 10 keng ê tāi-ha̍k, thang kóng, tāi-ha̍k seng ê chóng-sò͘ chiàm choân-kok jı̂n-kháu ê sió pō͘-hūn nā-tiā, (bô chiūⁿ 10%). Án-ni pí-kàu Bí-kok tāi-liōng seng-sán (Mass production) ê kàu-io̍k chè-tō͘, Eng-kok ê te̍k-tiám chāi tı̄ tiōng chit (qoality); bô tiōng liōng (qoantity). Tong-jiân che iā ū i ê khoat-tiám; chóng-sı̄ kiat-lūn lâi kóng, Eng-kok ê kàu-io̍k chè-tō͘ chiū-sı̄ tián-hêng-te̍k, Eng-kok bı̂n-cho̍k-sèng ê sêng-kó. Kàu-io̍k ê sêng-kong chāi-tı̄ hó ê koat-chhek (Well organized scheme), ióng-sêng sûn-liông ê kok-bı̂n, kap pó-chhı̂ siā-hoē ê chúi-chún.
3) Siā-hoē hong-bı̄n.
Tùi siā-hoē hong-bı̄n, goá chí-ū ài kán-tan thê-chhut kúi-tiám chò goá tùi Eng-kok ê ı̀n-siōng ê kiat-lūn.
Chiàu lán só͘ chai, Eng-kok ê kok-ka tı̄ chèng-tı̄, chong-kàu, á-sı̄ kàu-io̍k múi hong-bı̄n ê tē-ki lóng pí-kàu-te̍k kian-kò͘, chū-jiân tı̄ siā-hoē hong-bı̄n, it-poaⁿ peh-sı̀ⁿ ê seng-oa̍h, bô lūn cheng-sı̂n-siōng, á-sı̄ bu̍t-chit-siōng, lóng ū siong-tong ê pá-ak kap an-tēng. Che tong-jiân m̄-sı̄ 一朝一夕 só͘ ta̍t-chiâⁿ, chiū-sı̄ in tùi kiàn-kok í-lâi, hùn-tò͘ cheng-chhú ê kiat-chiⁿ. Lâi kàu Eng-kok chhin-sin chhin-ba̍k chiap-chhiok tio̍h Eng-kok ê bûn-hoà, in-ūi tùi koh-iūⁿ ê kak-tō͘ lâi khoàⁿ, boē bián-tit keng-giām chē-chē sin ê kiàn-kái kap kám-sióng. Chóng-sı̄ chit tiong-kan ū chı̍t hāng te̍k-pia̍t thang chù-ı̀ ê, chiū-sı̄ kàu-hoē kap siā-hoē bı̍t-chhiat ê koan-hē. Sui-jiân téng-bı̄n só͘ kóng jia̍t-sim ê sı̀n-tô͘, chí-ū chiàm jı̂n-kháu ê sió-sò͘, iáu-kú tı̄ chit ê Ki-tok-kàu ê kok-ka lāi-bı̄n, kàu-hoē tùi siā-hoē ê éng-hióng chin-chiàⁿ toā. It-poaⁿ ê siā-hoē hong-chiam lóng ēng Sèng-keng ê kà-sı̄ chò phiau-gú, chiū tı̄ bô-hêng tiong, peh-sı̀ⁿ ê hêng-tōng kú-chí iā siū éng-hióng. Bô-lūn tı̄ sím-mı̍h thoân-thé seng-oa̍h, ha̍k-hāu á-sı̄ siā-hoē, Ki-tok-kàu ê chûn-chāi sı̂-siông hián-hiān tı̄ in tiong-kan teh kéng-kài chho-chhiòng chéng-kô ê kok-ka.
Choè-āu sūn-pit chhéng-án kok-ūi tho̍k-chiá, ǹg-bāng tı̄ bô kú ê chiong-lâi beh hoaⁿ-hí kap tāi-ke saⁿ-kı̀ⁿ. Goān Chú sù-hok lán.
(Tâi-oân Kàu-hoē Kong-pò tē 820-822 hō, 1957 nı̂ 4-6 goe̍h)
