Chhun-kiau kap Chı̀-bêng 2 lâng beh khı̀ hō͘ pêng-iú chhiáⁿ. Chhun-kiau seⁿ-chò lâng iau-kiau bí-lē, chhēng-chhah koh ko-sióng. Chē jı̍p chhia-lāi chiah kóng i bô beh hâ an-choân-toà, in-ūi an-choân-toà hâ tiàm seng-khu, ē kā hiah súi-tang-tang ê chng-thāⁿ phò-hāi liáu-liáu. Kàu chia, Chı̀-bêng kám-kak tāi-chı̀ toā-tiâu--lo͘h! Nā-sı̄ bô hâ an-choân-toà khı̀ hō͘ kau-thong--ê cha̍h--lo̍h-lâi, chiū ài hoa̍t-kim 1,500 kho͘, bô phah-sǹg nā kap lâng sio chông, khióng-kiaⁿ ū sı̀ⁿ-miā ê gûi-hiám. Só͘-í in ang-á-bó͘ tı̄ chhia-lāi chiū oan-ke sio-mē, hoah kah toā-sè siaⁿ. Hit-tia̍p ke-pô-sı̂n tài chin tāng ê Chong--a chiū oá-khı̀ kā in chiàm. Chhun-kiau sûi tâu kóng Chı̀-bêng kan-ta ē-hiáu gû-tiâu lāi tak gû-bó nā-tiāⁿ. Chı̀-bêng--a chiok bô-nāi kóng lóng mā-sı̄ ūi-tio̍h an-choân. Chong--a iā kā i chàn-chhùi kóng an-choân-toà it-tēng ài hâ, nā-bô, gû-leng-thn̂g-á sı̄ ē chha̍k phoà iâ-chí-khak. Thiaⁿ kàu chia in ang-á-bó͘ soà hiông-hiông gāng--khı̀, sa bô niau-á-mn̂g, m̄-chai chit-ê ke-pô Chong--a sı̄ teh kóng sím-mı̍h.
Eng-kok ê Bu̍t-lí ha̍k-ka Isaac Newton(1642-1727) ē-sái kóng sı̄ Bu̍t-lí-ha̍k ê khai-ki-chó͘, tı̄ 1686-nı̂ i só͘ hoat-piáu ê Bān-iú ín-le̍k tēng-lu̍t(Law of universal gravitatial) khui-thiah “la̍t” ê tō-lí. Phông-kó ùi chhiū-téng ka-la̍uh, siak lo̍h lâi thô͘-kha, Newton kóng phông-kó hō͘ tē-kiû khip-ín, chiah ē poa̍h--lo̍h-lâi, goe̍h-niû it-tı̍t se̍h tē-kiû teh ūn-choán, iā-sı̄ siū-tio̍h tē-kiû ê khip-ín la̍t só͘ tı̀--ê. Chhin-chhiūⁿ iá-kiû pí-sài, kiû hō͘ bat-tah(bat) hmh--tio̍h, kiû ē poe chiok hn̄g, á-sı̄ bok-sı̀n-guh(boxeng) pí-sài, lâng hō͘ kûn-thâu-bú bok--tio̍h, bı̄n ē chéng oaiⁿ-oaiⁿ, sı̄m-chı̀ hō͘ lâng cheng 1 ē tó--lo̍h-khı̀, che lóng sı̄ “ la̍t ” teh chok-iōng. Sím-mı̍h hō-chò “la̍t”? Newton tı̄ i hoat-piáu ê Un7-tōng tēng-lu̍t (Newton’s law of motion) án-ni kái-soeh: La̍t chiū-sı̄ mı̍h-kiāⁿ ê tōng-liōng(moment) tùi sı̂-kan ê piàn-hoà-lu̍t.Iōng sò͘-ha̍k-sek lâi piáu-sı̄ chiū-sı̄ ē-kha án-ni,
F =
P sı̄ tōng-liōng, iā chiū-sı̄ mı̍h-kiāⁿ ê chit-liōng sêng sok-tō͘, siá-chò p=MV, M sı̄ chit-liōng, V sı̄ sok-tō͘. Chiū-sı̄ tōng-liōng ê piàn-hoà, sı̄ sı̂-kan.
Ia-chí-khak
Gû-leng thn̂g-á
F chiū-sı̄ “la̍t”, mı̍h-kiāⁿ ê tōng-liōng piàn-hoà lâi hō͘ sı̂-kan pun. Chhin-chhiūⁿ po-lê-poe-á ùi toh-téng poa̍h--lo̍h-khı̀, tiāⁿ-tiāⁿ ē siak phoà. Chit ê in-toaⁿ chiū-sı̄ poe-á kap thô͘-kha chiap-chhiok ê sı̂-kan chin té, tı̀-sú thô͘-kha chok-iōng tı̄ poe-á ê la̍t piàn chiâⁿ chiok toā, lâi kā po-lê-poe-á lòng phoà. Nā-sı̄ tiàm thô͘-kha pho͘ 1 niá mı̂-chioh-phoē, po-lê-poe-á ùi toh-téng poa̍h--lo̍h-khı̀, chiū siak bē phoà. Sui-bóng poe-á poa̍h--lo̍h ê tōng-liōng piàn-hoà sio-siāng, m̄-kú mı̂-phoē kā poe-á kap thô͘-kha sio lòng ê sı̂-kan iân-tn̂g, hō͘ in ê chok-iōng la̍t piàn sè. Tı̄ ūn-tōng-tiâⁿ ê thiàu-koân pí-sài, ūi-tio̍h ūn-tōng-oân ê an-choân, it -tēng ài pho͘ 1 tè kāu-kāu-kāu ê hái-mı̂-tiam, i ê bo̍k-tek chiū-sı̄ beh iân-tn̂g sio lòng ê sı̂-kan, lâi hō͘ chok-iōng la̍t piàn sè, pó-hō͘ ūn-tōng-oân.
Chit-má lâi chhı̀-giām gû-leng thn̂g-á chha̍k phoà iâ-chí-khak ê tāi-chı̀. The̍h 1 tè gû-leng thn̂g-á kā 1 thâu lia̍p hō͘ i chiam-chiam, lēng-goā hit thâu khǹg tiàm thô͘-kha. Mo͘h 1-lia̍p iâ-chí-khak tiàm gû-leng thn̂g-á ê téng-koân, chhin-chhiūⁿ chiàⁿ-pêng ê tô͘ án-ni. Koh lâi chiū sı̄ kā iâ-chí-khak siòng-chin-chin ùi gû-leng thn̂g-á hmh--lo̍͘h-khı̀, chit tè gû-leng thn̂g-á chiū ē chha̍k-jı̍p iâ-chí-khak. Sı̄ sím-mı̍h goân-in chiam-chiam nńg-nńg ê gû-leng thn̂g-á ū hoat-tō͘ chha̍k phoà iâ-chí-khak? Che chiū-sı̄ kap téng-bı̄n thô͘-kha lòng phoà po-lê-poe-á sio-siāng, in-ūi chiap-chhiok ê sı̂-kan chin té, tı̀-sú gû-leng thn̂g-á chok-iōng tı̄ iâ-chí-khak ê la̍t piàn-chiâⁿ chiok toā.
Chit ê ke-pô Chong--a kā gû-leng thn̂g-á chha̍k phoà iâ-chí-khak ê chhı̀-giām chò hō͘ Chı̀-bêng in ang-á bó͘ khoàⁿ liáu, Chhun-kiau chiah chai chē-chhia hâ an-choân-toà chiū-sı̄ beh pó-hō͘ ka-kı̄ ê an-choân. Nā bô, chhia lâi sio chông, á-sı̄ hiông-hiông tòng-chhia, chē tiàm chhia-lāi ê lâng chiū ē kha̍p-tio̍h chhia-khak. Lâng lâi hō͘ chiok toā ê la̍t lòng--tio̍h, só͘ sán-seng ê siong-hāi chiū chin siong-tiōng--lo͘h! 2 lâng kā Chong--a soeh ló͘-la̍t liáu, Chhun-kiau chiū hâ an-choân-toà hoaⁿ-hoaⁿ-hí-hí khı̀ hō͘ pêng-iú chhiáⁿ--lah.
(Tâi-oân-jı̄ Cha̍p-chı̀ tē 13 kı̂, 2002 nı̂ 5 ge̍h)
