Chú-āu 1724 nı̂ 4 goe̍h 22 jı̍t, khong-chiân ê toā tiat-ha̍k-chiá Khong-tek (Immanoel Kant) chhut-sı̀ tı̄ Tek-kok tang-lâm-pō͘ chı̍t ê siâⁿ kiò-chò Khái-nı̂-su-pó (Konigsberg). "Tiat-ha̍k-chiá" chiū-sı̄ "ài tı̀-sek ê lâng", chiū-sı̄ ài ēng chhim-hn̄g ê náu-la̍t ài beh khoàⁿ-thàu jı̂n-seng ê kiù-kèng, ú-tiū ê kin-goân--ê. Á-sı̄ oāⁿ oē lâi kóng, chiū-sı̄ teh káng-kiù ka-tı̄--ê kiò-chò "Tiat-ha̍k-chiá".
I ê lāu-pē sı̄ sàn-hiong ê lô-tōng-chiá, m̄-sı̄ chia̍h-pá êng-êng teh khek lâng-kut, thiu lâng-hoeh ê chu-pún-ka. Lāu-bó sı̄ kèng-khiân ê lú-tô͘, siông-siông ēng chū-jiân-kài í-kı̍p Sèng-keng, lâi chhoā i ê kiáⁿ kàu chō-bu̍t Chú ê bı̄n-chêng. Cha̍p-la̍k hoè jı̍p pún-siâⁿ ê Tāi-ha̍k. Khí-thâu ū káng-kiù Sı̂n-ha̍k, āu-lâi khah tı̀-ı̀ tı̄ sò͘-ha̍k, bu̍t-lí, soà chı̀n-jı̍p tiat-ha̍k. Chı̍t-sı̀-lâng bô chhoā bó͘, ēng tiat-lí chò i só͘ thiàⁿ ê hū-jı̂n-lâng. Tāi-ha̍k pı̍t-gia̍p, chiū chò kúi-nā ūi ê ka-têng kàu-su.
Saⁿ-cha̍p-it hoè tit-tio̍h phok-sū ê ha̍k-ūi, soà chò tāi-ha̍k ê káng-su, sı̀-cha̍p-la̍k hoè chiū seng chò chiàⁿ kàu-siū, iā bat chò chóng-tiúⁿ; hō͘ chē-chē lâng khim-gióng, chóng-sı̄ tùi-te̍k iā chē.
Lia̍t-ūi tio̍h chai Chú-āu 1848 nı̂ iáu-boē kàu, giân-lūn chū-iû ê âu-kiò iáu-boē thiaⁿ-kı̀ⁿ. Lán só͘ thiàⁿ ê tiat-ha̍k-chiá, siū kok-ông ēng khiâm-kháu-lēng ap-chè, m̄-chún i soan-thoân chong-kàu-siōng ê būn-tê. Tı̄ Tāi-ha̍k--nı̍h m̄-chún lâng káng-kiù i ê chong-kàu tiat-ha̍k. Chit khoán ê hām-hāi, Khong-tek hoaⁿ-hí jím-nāi; tùi-tiōng lâng ê jı̂n-keh, hâng-ho̍k kok-ông ê ı̀-sù; bô kè-kàu. Kè bô loā-kú, sin-ông chē-ūi, chiū koh tit-tio̍h chū-iû. Chóng-sı̄ bô loā-kú sin-thé chiām-chiām soe-jio̍k. Tı̄ 1804 nı̂ 2 goe̍h 12 jı̍t, i chiū an-jiân khùn-khı̀. "Taⁿ hó lah;" chit kù sı̄ i ê boé kù-oē. Sí-liáu, lâng chiū jı̍p chio̍h-pi tı̄ pún-siâⁿ ê Lé-pài-tn̂g lâi kı̀-liām chit ê phok-ha̍k, tiong-hō͘, khiân-sêng, giâm-kín ê úi-jı̂n. Lia̍t-ūi hiaⁿ-ché, lâng ê hoè-siū m̄-sı̄ ēng nı̂-hoè ē thang chò ko-chhioh--tit; sı̄ ēng i ê sū-gia̍p ê toā-sè lâi chò chún-chı̂n, lí chai mah? Chit-tia̍p lán ū thang kā i chò 200 nı̂ ê siⁿ-jı̍t, chiok-hō i iáu-kú lāu khong-kiān, sè-le̍k piàn-moá tı̄ ài tı̀-sek ê lâng ê tiong-kan.
Nā tha̍k i ê toān-kı̀ chiū chai i ê sèng-chêng chin hó, chò lâng tiong-hō͘, sı̀n-sı̍t, kap pêng-iú hó kau-poê. Iā chin tùi-tiōng sı̂-kan; khùn, chia̍h, kà o̍h, sàn-pō͘, m̄-bat bô chiàu sı̂-kan. Ē-po͘-sı̂ chia̍h-pá teh chhut-lâi kiâⁿ-iû, khah chún hoē-siā ê chúi-lê; kàu-gia̍h hō͘ lâng the̍h sı̂-pió khí-lâi tùi. Nā ū khah kín khah bān, sı̄ sı̂-pió bô tùi, m̄-sı̄ Khong-tek bô chiàu-sı̂. Che m̄-sı̄ teh kóng-chhiò, Khong-tek kó-jiân sı̄ chit khoán ê jı̂n-bu̍t. Cha̍p-tiám tiāⁿ-tio̍h khùn, chá-khí gō͘-tiám tiāⁿ-tio̍h khí-chhn̂g, chò tāi-chı̀ put-chí chhù-sū, ū thóng-it. Chit khoán kàu-gia̍h hō͘ lán Tâi-oân ê hoē-iú, tı̄ pài-la̍k-mı̂ cha̍p-tiám iáu tı̄ sian-siⁿ ê siok-sià, á-sı̄ lé-pài chá-khí cha̍p-tiám iáu-boē kàu pài-tn̂g, hit hō ê hoán-séng. Khong-tek iā-sı̄ khı̂n-khiām ê lâng; i bô bé chē-chē chheh lâi chò chng-thāⁿ; lāi-bı̄n kán-kiat siok-chēng. Ū chı̍t téng bō-á ēng jı̄-cha̍p tang, kàu i koè-sin, lâng sio-cheⁿ bé--khı̀ chò kı̀-liām. M̄ toè sı̂-sè ê liû-hêng, m̄ kam-goān khut-ho̍k chhia-hoâ ê lâu-chúi, kó-jiân sı̄ chè-chō sı̂-sè ê toā eng-hiông.
Ū tù chin-chē chheh, kı̂-tiong saⁿ pún kham-tit chheng-chò tiat-ha̍k-kài ê keng-tián. Chiū-sı̄: "Sûn-sùi lí-sèng phoe-phoàn" (1781); "Sı̍t-chiàn lí-sèng phoe-phoàn" (1788); "Phoàⁿ-toàn-le̍k phoe-phoàn" (1790). Ū hoan-e̍k Hô-bûn, tē-saⁿ pún taⁿ-chiah teh ı̀n. I ê chheh-tiong tiat-lí chhim-tı̂m, siat chiâu-pı̄ ê hoat-tō͘ kà-sı̄ lâng; bêng-pe̍k chin ê tı̀-sek sı̄ sím-mı̍h, i ê hoān-ûi kàu tó-ūi? Phah-phoà giâu-gı̂ kap to̍k-toàn ê su-siúⁿ, tiâu-hô tong-sı̂ Î-lí-lūn-phài kap Keng-giām-lūn-phài. I kóng lân-lân chhùi-chhùi ê bē thang kiò-chò tı̀-sek, tio̍h ài ū kiat-liân, thóng-it. Iū-koh sı̄ tio̍h tùi pē-bó seⁿ-chiâⁿ, tùi chhut-sı̀ chiū í-keng ū-ê, kiò-chò chin ê tı̀-sek. Chóng-sı̄ koh chı̀n chı̍t pō͘, tı̀-sek ê chhâi-liāu sı̄ tùi keng-giām, chiū-sı̄ tùi lí ê kám-kak ki-koan só͘ jı̍p ê, kā i khioh chò-hoé lâi ha̍h lí ê ngō͘-sèng-tiong só͘ ū hit cha̍p-jı̄ ê bô͘, iā hó-lé-á kā i thóng-it cho͘-chit khí-lâi, i chiū koai-koai tiàm lán lāi-bı̄n chò lán chin ê tı̀-sek. Nā sio̍k chit khoán ê tı̀-sek chin thò-tòng, hó ēng, ta̍k só͘-chāi to sio-siāng, bô-hun kó͘-chá, hiān-kim, tang-pêng á-sı̄ sai-pêng; chò lí an-sim, éng bô piàn-oāⁿ.
Chóng-sı̄ chit ê Khong-tek chin gâu pı̀ⁿ-khang; kóng-á-kóng, kàu lō͘-boé soà kā lí oē chı̍t-tiâu hûn. Chiū-sı̄ hun chı̍t-ê hiān-siōng-kài, koh hun chı̍t-ê pún-thé-kài. I kóng, nā sio̍k tı̄ hiān-siōng-kài ê sū, chò lí chiàu téng-bı̄n hit hō hoat-tō͘ lo̍h-khı̀ káng-kiù, tiāⁿ-tio̍h kàu-boé ē hō͘ lí bat--khı̀, bē giâu-gı̂, iā bē hō͘ lâng kóng sı̄ to̍k-toàn--ê.
Chóng-sı̄ nā sio̍k pún-thé-kài ê sū-lí lóng m̄-thang khı̀ kha̍p-tio̍h. Nā ài káng-kiù sı̄ thó thâu-khak-thiàⁿ nā-tiāⁿ, kiat-kio̍k bē thang bat. Lâng to bô káng-kiù lêng-hûn, chū-iû, Siōng-tè, hit-hō ê koân-lı̄. Sui-jiân lâng tù Iú-sı̂n-lūn chin toā-pún teh chèng-bêng ū chı̍t ê Siōng-tè, kı̂-sı̍t sı̄ teh chèng-bêng i ka-tı̄. Nā m̄-sı̄ Siōng-tè pún-sin, thài ē thang chai-bat Siōng-tè? Tû-hui tio̍h tiàm tı̄ Siōng-tè, kap I saⁿ chhin-chhiūⁿ, chiàⁿ ē thang bat I.
Khong-tek tı̄ thâu-chı̍t-pún chheh ū kóng, ēng tı̀-sek bē-ē thang bat pún-thé-kài ê sū. Tı̀-sek sı̄ hiān-siōng-kài ê châi-sán. Tı̄ tē-jı̄ pún chheh, chiū-sı̄ "Sı̍t-chiàn lí-sèng phoe-phoàn", i chiū chiong lêng-hûn, chū-iû kap Siōng-tè kā i ká-tēng lo̍h-khı̀. Chit saⁿ-hāng tùi tı̀-sek sı̄ chhoē bô, iáu-kú tı̄ sı̀n-gióng ê kài-hān-lāi m̄-thang bô. Só͘-í Khong-tek chiū khı̀ siūⁿ chı̍t ê chı̀-toā ê Siōng-tè chhut--lâi, kā hō chı̍t ê miâ kiò-chò "Bu̍t-chū-sin." chit ê "Bu̍t-chū-sin" ū toā ui-giâm; thóng-lí ú-tiū bān-siōng, jı̂n-seng bān-sū. I só͘ thoân-chhut ê bēng-lēng sı̄ choa̍t-tùi bô tiâu-kiāⁿ. Pò-siúⁿ, hêng-hoa̍t lóng tı̄ I ê chhiú-thâu.
Chóng-sı̄ tio̍h ài lêng-hûn put-bia̍t chiàⁿ ū lí-khı̀; iū-koh beh hêng-hoa̍t lâng, sı̄ in-ūi ū hō͘ lâng chū-iû, só͘ ū ê chek-sêng lóng kui-tı̄ chèng chū-iû ê jı̂n-lūi. Siōng-tè sı̄ chı̀-siān, chèng lâng ū sūn-thàn ê gı̄-bū tı̄-teh. Iā tio̍h in-ūi gı̄-bū lâi chı̄n gı̄-bū. M̄-thang phah-sǹg kiâⁿ-hó sı̄ ūi-tio̍h kiaⁿ Siōng-tè hêng-hoa̍t, á-sı̄ ūi-tio̍h ài tit hēng-hok, khoài-lo̍k; tio̍h bô tiâu-kiāⁿ--ê, sı̄ bû-siōng ê bēng-lēng.
Í-goā iáu ū chē-chē thang kóng, iā sı̄ kap lán khah ū koan-hē--ê. Chhin-chhiūⁿ lêng-hûn put-bia̍t, choē-ok, chū-iû, chín-kiù, Siōng-tè kok, téng-téng. Khó-sioh pò-choá iú-hān, sı̄ ǹg-bāng lín ka-tı̄ káng-kiù. Ē hiáu khoàⁿ Hô-bûn ê lâng tio̍h bé "Káng-chō" 4 goe̍h-hō khı̀ tha̍k, chiū ē pang-chān lí khah bêng.
Boē tn̄g-pit ê tāi-seng ài hoan-e̍k kı̀-liām Khong-tek hit tè chio̍h-pi só͘ khek kúi-kù oē chò chit phiⁿ bûn ê kiat-lūn.
Pi ê bûn sı̄ ēng i pêng-seng só͘ siông-ēng ê oē lâi khek tı̄ hit-nih--ê, kóng: "Jú kā i siūⁿ, siūⁿ jú-kú, chiū jú ū sin ê kám-thàn kap chun-kèng lâi chhiong-moá tı̄ sim--nı̍h ê ū nn̄g-hāng: chiū-sı̄ tı̄ lán ê téng-bı̄n chhàn-lān ê chhiⁿ só͘ chiò ê thiⁿ, í-kı̍p tı̄ lán sim-lāi ê tō-tek-lu̍t."
(Tâi-lâm Hú-siâⁿ Kàu-hoē-pò tē 469 koàn, 1924 nı̂ 4 ge̍h)
