Tē 2 Chiuⁿ
1.Lūn khí-thâu thoân-tō ê ûi-lân.
Taⁿ nā beh thoân tō-lí tı̄ chit khoán ngı̄-sim bê-sı̀n ê Hàn-jı̂n ê tiong-kan, iáu ū chin-choē ê ûi-lân kap kan-khó͘ ê sū, bih tı̄ thâu-chêng teh tán i :---
(a) In khoàⁿ goā-kok lâng sı̄ kiò-choè hoan-á, chin biáu-sı̄ khoàⁿ-khin in, nā ū ki-hoē chiū beh hām-hāi in ; só͘-í ài beh thoân tō-lí ê lâng tek-khak tio̍h ū tám-le̍k kap ióng-khı̀.
(b) In ka-kı̄ chheng-choè Tiong-kok lâng á-sı̄ Hàn-jı̂n, m̄ goān o̍h goā-kok oē lâi thiaⁿ in ê kà-sı̄, só͘-í thoân tō-lí ê lâng tio̍h ài seng o̍h in ê khiuⁿ-kháu lâi chı̀n-hêng hó-táⁿ thoân Hok-im hō͘ in thiaⁿ chiah ū ǹg-bāng.
(c) Goā-kok lâng sui-bóng koh-khah thong-ta̍t in ê siā-hoē sū-chêng, ia̍h sı̄ put-kı̍p pún-toē lâng ê chai-iáⁿ, só͘-í tek-khak tio̍h tùi in ê tiong-kan lâi tit-tio̍h tek-tong ê jı̂n-châi thang chai-poê hō͘ in choè Bo̍k-su lâi thoân tō-lí, chiah sı̍t-chāi oē thang ta̍t chin ê bo̍k-tek.
Chóng-sı̄ taⁿ lūn tē-it ê khùn-lân, Kai Bo̍k-su iáu-bē lâi chia, tı̄ Ka-ná-tāi ê sı̂, chiū í-keng ū kak-ngō͘, put-koh í-goā ê khùn-lân sı̄ nā tn̄g-tio̍h ê sı̂ chiah oē chai. Koh-chài lūn o̍h Tâi-oân oē ia̍h sı̄ chin khùn-lân, in-ūi nā bô chin-choē chı̂ⁿ thang chhiáⁿ khah hó ê sian-siⁿ chı̄n-sim kà-sı̄, khah bô thang ǹg-bāng beh cheng-thong pún-toē oē. Chóng-sı̄ Kai Bo̍k-su khí-thâu só͘ ū ê chı̂ⁿ-goân sı̄ bô joā-choē, só͘-í beh ēng chit khoán chhia-chhí ê hoat-tō͘ sı̄ bô hoat-tit, tı̀-kàu i só͘ chhiáⁿ ê sian-siⁿ, siōng kú sı̄ chı̍t-nn̄g ge̍h-jı̍t chiū lı̄-khui, āu-lâi ko͘-put-chiong tio̍h kap só͘ chhiàⁿ ê ku-lí lâi thoàn-liān pún-toē oē, m̄-kú kàu-bé liân ku-lí soà bô ài hō͘ i chhiàⁿ, in-ūi hiâm put-sı̂ tio̍h kap i kóng-oē hùi-khı̀.
Kai Bo̍k-su āu-lâi chiū siūⁿ chhut chı̍t ê kè-tı̀, ài beh kap chhı̄-gû gín-ná kau-poê, ia̍h thang kap in thoàn-liān oē, só͘-í chiah chhut-khı̀ kau-iá-goā. Hit-sı̂ ū khoàⁿ-tio̍h cha̍p-jı̄-saⁿ ê gín-ná teh chhı̄ gû, chiū kiâⁿ-oá khı̀ beh kap in kóng-oē, chóng-sı̄ in toā-siaⁿ hoah, kóng, “Hoan-á lâi lah.” Tāi-ke kín cháu khı̀ bih. Koh keh-jı̍t, i chiū koh chhut-khı̀ chhı̀-khoàⁿ leh, tē-jı̄ pái sui-bóng in lóng bô cháu, m̄-kú i nā koh khah kūn-oá khı̀, in tiāⁿ-tio̍h koh cháu, só͘-í i chiū koh tńg-lâi. Kàu tē-saⁿ jı̍t, Kai Bo̍k-su chiah oē tit-thang kap hiah-ê gín-ná kóng-oē, hit-ê in-toaⁿ sı̄ bô phah-sǹg thiaⁿ-tio̍h goā-kok lâng teh kóng pún-toē oē chin kı̂-koài, koh-chài Kai Bo̍k-su tùi tē-á the̍h chhut chı̍t ê sı̂-pió-á hō͘ in khoàⁿ, só͘-í tāi-ke cháu-oá lâi khoàⁿ hit ki tn̂g-chiam cháiⁿ-iūⁿ ka-kı̄ oē tín-tāng, koh thiaⁿ-tio̍h hit sı̂-pió siaⁿ chin kı̂-koài, āu-lâi soà káⁿ oá lâi i ê sin-piⁿ khoàⁿ i só͘ chhēng ê iûⁿ-ho̍k, kap goā-kok liú-á téng-téng, chin hoaⁿ-hí, āu-lâi tāi-ke soà kap Kai Bo̍k-su kiat hó pêng-iú.
Tùi hit-sı̂ í-āu, Kai Bo̍k-su ta̍k-jı̍t chhut-khı̀ khòng-iá kap in kóng-oē, tāi-khài kúi-nā tiám-cheng kú, āu-lâi hiah-ê gín-ná tian-tò khah-chá lâi thèng-hāu Kai Bo̍k-su, ū-sı̂ ūi-tio̍h khah bān chhut-khı̀, soà lâi i ê chhù chhoā i. Kai Bo̍k-su put-sı̂ tı̀-ı̀ thiaⁿ in ê hoat-im kap chham in kóng-tang kóng-sai, án-ni thoàn-liān kúi-nā ge̍h-jı̍t kú, chiū put-chí gâu kóng-oē, koh chı̍t hong-bı̄n, i lóng bô ài kap Se-iûⁿ lâng chham bat Eng-gú ê Tiong-kok lâng choè-tı̄n, choan-sim gián-kiù Hàn-bûn kap o̍h pún-toē oē, só͘-í bô joā-kú i chiū oē-hiáu ēng pún-toē oē soat-kàu.
2.Thâu-pái ēng pún-toē oē thoân-tō kap thâu-pái só͘ tit-tio̍h ê sı̀n-chiá.
Kai Bo̍k-su thâu chı̍t-pái ēng pún-toē oē soat-kàu ê toê-ba̍k sı̄ kóng, “Siūⁿ ài tit-tio̍h kiù ê lâng tio̍h cháiⁿ-iūⁿ choè ?” Tē saⁿ-hāng, chiū-sı̄ beh tit-tio̍h hó ê jı̂n-bu̍t lâi choè Bo̍k-su ê sū. Lūn chit-hāng ia̍h sı̄ put-chí oh ê tāi-chı̀, Kai Bo̍k-su ia̍h sı̄ ū kám-kak-tio̍h chit chân, in-ūi nā-sı̄ sió-khoá ū ha̍k-būn ê lâng nā m̄-sı̄ hàn-ha̍k-chiá ia̍h sı̄ sı̀n Jû-kàu só͘ kà-sı̄ ê lâng, só͘-í m̄-nā bô ài kap i choè pêng-iú, hoán-tńg chin oàn-hūn i. Hiah-ê lâng ū ê jı̍p khı̀ Kai Bo̍k-su ê chhù-lāi the̍h i ê Sèng-keng kap chheh hiat tùi bı̂n-chhn̂g-kha jı̍p-khı̀, koh bú-jio̍k kā i thí-chhiò chiah choè in khı̀, koh ū ê tùi i piah-nı̍h só͘ tiàu ê Cha̍p-tiâu-kài kā i thiah hiat-ka̍k, ū ê ēng thô͘-bê lâi kô͘ Cha̍p-tiâu-kài; tāi-ke ēng chióng-chióng ê hoat-tō͘ lâi pek-hāi i.
Chóng-sı̄ chı̍t jı̍t ū chı̍t ê siàu-liân ê su-seng lâi thàm i, khoàⁿ i ê siòng-māu lóng bô chhin-chhiūⁿ pêng-siông ê su-seng, sı̄ chin phiau-phiat hó-khoàⁿ koh tiong-hō͘, ū ēng choē-choē būn-toê lâi mn̄g Kai Bo̍k-su. Ta̍k-hāng Kai Bo̍k-su chhin-chhiat kā i khui-thiah, kàu i beh tńg-khı̀ ê sı̂, chiū chhiáⁿ i nā ài mn̄g sím-mı̍h chiah tı̄ àm-sı̂ koh lâi. Chit-ê siàu-liân lâng thàn i ê oē chiū koh lâi, tiām-tiām thiaⁿ i kı̂-tó kap gı̂m-si. Kàu gı̂m-si liáu-āu chiah kā i soat-bêng, soà ēng hit pún sàng i. Chit-ê siàu-liân lâng sı̄ put-chí phoh-sı̍t tı̀-ı̀ thiaⁿ Kai Bo̍k-su ê oē. Só͘-í Kai Bo̍k-su sim-lāi teh siūⁿ chit-ê kiám m̄-sı̄ Siōng-tè só͘ siúⁿ-sù chhong-bêng koh hó ê lâng beh lâi jı̍p Ki-tok-kàu soà choè Bo̍k-su ê siàu-liân lâng mah ? Hit-mı̂ ūi-tio̍h siuⁿ hoaⁿ-hí soà boē khùn-tit. Keh thiⁿ-kng i koh chhoā chı̍t ê kú-jı̂n lâi piān-lūn chong-kàu, koh keh-jı̍t, i chhoā 6 ê kú-jı̂n lâi piān-lūn tō-lí oá nn̄g-tiám cheng kú. Koh saⁿ-jı̍t āu, i ū chhoā kúi-nā ê hàn-ha̍k-chiá lâi, tiong-kan chı̍t ê sı̄ chin chhut-miâ ê phok-ha̍k-chiá. Koh keh-jı̍t i koh chhoā jı̄-cha̍p goā ê lâi, kı̂-tiong chı̍t ê hàn-bûn sian-siⁿ chham chāi-lāi. Kai Bo̍k-su tı̄ in ê bı̄n-chêng put-chí chhut-la̍t khui-thiah Jû, Tō, Sek sam-kàu ê khoat-tiám hō͘ in thiaⁿ. Hiah-ê hàn-ha̍k-chiá kı̂-koài i sam-kàu ê tō-lí hiah-nı̍h se̍k, āu-lâi hō͘ i mn̄g liáu soà lóng oē thang ı̀n i, só͘-í tāi-ke tiām-tiām m̄-káⁿ koh khui-chhùi soà saⁿ-sı̂ kín tò-khı̀.
Koh keng-kè iok ū poàⁿ-tiám cheng kú, hit-ê chheng-liân-lâng koh lâi, ia̍h tùi Kai Bo̍k-su kóng, “goá sı̀n lí só͘-kóng ê tō-lí lóng sı̄ chin ê, in-ūi goá sı̄ ài chai khoàⁿ sím-mı̍h kàu ê kà-sı̄ khah hó, só͘-í put-sı̂ chhoā hàn-ha̍k-chiá lâi, ta̍k-pái goá chim-chiok thiaⁿ soà gián-kiù, í-keng chai-iáⁿ sı̄ Iâ-so͘-kàu chiah ū chin-lí, só͘-í tùi chit-tia̍p khí, goá koat-sim beh choè sı̀n-tô͘.” Chit-ê chheng-liân chiū-sı̄ āu-lâi Kai Bo̍k-su ū kau-tāi i koán-hat Pak-pō͘ lóng-chóng ê kàu-hoē, kap choè Pak-pō͘ thâu chı̍t ê lâi hoán-hoé koé-pı̀ⁿ ê sı̀n-chiá, koh ia̍h sı̄ choè Pak-pō͘ thâu chı̍t ê Pún-tó lâng ê Bo̍k-su. I ê miâ chiū-sı̄ kiò-choè Giâm Chheng-hoâ. Taⁿ Kai Bo̍k-su í-keng ū tit-tio̍h chı̍t ê pún-toē lâng lâi choè Bo̍k-su lah. Tùi chit-tia̍p liáu-āu Kai Bo̍k-su chı̄n-la̍t kà i ê Pe̍h-oē-jı̄ kap Sèng-keng, khoàⁿ-tio̍h i ê jia̍t-sim hō͘ Kai Bo̍k-su chin kám-sim. Koh-chài Kai Bo̍k-su tùi i lâi gián-kiù pún-toē oē chin lı̄-piān, in-ūi Giâm Chheng-hoâ chin pún-sū koh ū châi-chêng chham hó kháu-châi, só͘-í Kai Bo̍k-su ê hoat-im chin chiàⁿ, koh āu-lâi put-chí gâu kóng pún-toē oē.
3.Giâm Chheng-hoâ kap Kai Bo̍k-su choè-tı̄n thâu chı̍t-pái ê pò͘-tō.
Kai Bo̍k-su ūi-tio̍h tit-tio̍h chit-ê chin hó ê pêng-iú chin hoaⁿ-hí, só͘-í í-āu chı̍t ê thang choè sian-siⁿ, chı̍t ê thang choè ha̍k-seng, ū sı̂ nn̄g lâng toā-siaⁿ saⁿ-kap tha̍k-chheh, koh ū-sı̂ chhiùⁿ-koa kap thoàn-liān kóng-oē, tùi thiⁿ-kng kàu ê-hng lóng bô hioh-khùn, tı̀-kàu ū sı̂ hō͘ keh-piah ê lâng giâu-gı̂ in nn̄g ê kiám-chhái sı̄ pı̀ⁿ siáu-lâng, só͘-í phâng nn̄g au ê tê beh lâi hō͘ in, soà khó͘-khǹg in tio̍h khı̀ pu̍t-biō lâi hêng-hiuⁿ chiah oē hó, nn̄g lâng lóng bô ài thiaⁿ i ê khó͘-khǹg, koh tāi-ke chhut-siaⁿ gı̂m-si, tı̀-kàu hit-ê lâng lia̍h choè in ê siáu iū-koh-chài hoat lah, hit nn̄g tè au soà hiat-ka̍k, sûi-sı̂ kín cháu chhut-khı̀.
Í-āu ta̍k-àm Kai Bo̍k-su teh kóng tō-lí ê sı̂, Giâm Chheng-hoâ tiāⁿ-tio̍h tiàm tı̄ i ê sin-piⁿ teh-thiaⁿ. Tùi án-ni chèng-lâng siū-khı̀ Kai Bo̍k-su, soà siū-khı̀ i, só͘-í ū ê kā in loé-mā, ū-ê ēng chio̍h-thâu tùi tâi-á chêng kòng jı̍p-khı̀. Koh-chài siông-siông tı̄ poàⁿ-lō͘ lâi tán Giâm Chheng-hoâ beh tńg-khı̀ ê sı̂, ū ê kā i koat chhùi-phoé, ū ê khiú i ê thâu-chang, ū ê kiò káu kā i kā, koh ēng chióng-chióng ê chhiú-toāⁿ kā i khún-tio̍k, chóng-sı̄ i kap Kai Bo̍k-su lóng bô chı̍t-sut-á ê sit-chı̀, iû-goân chin jia̍t-sim choè in thoân tō-lí.
Tı̄ 1872 nı̂, chhiu-thiⁿ ê sı̂, chı̍t-jı̍t Kai Bo̍k-su chhoā Giâm Chheng-hoâ kap chhiàⁿ chı̍t ê taⁿ hêng-lí ê, kiōng saⁿ-lâng chhut-hoat khı̀ Koe-lâng. Tı̄ chit pái in ê chhut-goā ū tú-tio̍h kúi-nā pái ê gûi-hiám sū. Khí-thâu kàu Báng-kah ê sı̂ hō͘ lâng chin kong-kek, in-ūi hit sı̂ hia sǹg-sı̄ pài ngó͘-siōng ê tiong-sim toē, chóng-sı̄ kai-chài kàu-bé in ū thoat-chhut gûi-hiám ê só͘-chāi, kàu Sek-kháu ê sı̂, koh-chài hō͘ lâng ēng chio̍h-thâu, chng-á-kak kā in kòng, ná chhin-chhiūⁿ hō͘ lia̍p-lia̍p lūi, kai-chài tú sı̄ àm-sı̂, só͘-í kín siám tùi soaⁿ-á-po͘ jı̍p khı̀, tùi hn̂g-chháu-tiong teh kiâⁿ ê sı̂ koh hō͘ chı̍t-tı̄n chha̍t kā in jip, chóng-sı̄ bô hō͘ in lia̍h-tio̍h, m̄-kú āu-lâi tú-tio̍h lo̍h toā-hō͘, só͘-í tāi-ke saⁿ-khò͘ tâm lok-lok, koh lóng bô hé, ta̍k-ūi àm bong-bong, ū sı̂ kha lap lo̍h kau-khut, ū sı̂ that-tio̍h chio̍h-thâu, ū sı̂ tōng-tio̍h chhiū-khok, chhin-chhiūⁿ án-ni kiâⁿ kàu Koe-lâng í-keng beh poàⁿ-mı̂ lah.
Keh-jı̍t in nn̄g lâng khiā tı̄ chı̍t-keng pu̍t-biō ê chio̍h-toâⁿ téng gı̂m-si. Thiaⁿ-tio̍h ê lâng lóng ûi-oá lâi, tiong-kan ū lâng bat Giâm Chheng-hoâ, só͘-í ēng pháiⁿ-oē kā i mā. Hit sı̂ Kai Bo̍k-su ū kiò i tio̍h hó-táⁿ tùi in lâi kóng tō-lí, chóng-sı̄ i ê sim put-chí kiaⁿ, m̄-káⁿ kóng tō-lí, kan-ta thâu-khak tàm-tàm nā-tiāⁿ. Kai Bo̍k-su chiū toā-siaⁿ gı̂m-si, āu-lâi i ia̍h chhut-siaⁿ kap i gı̂m, gı̂m-si liáu-āu, i ê sim-koaⁿ ū piàn-oāⁿ lah, soà chin hó-táⁿ toā-siaⁿ tùi chèng-lâng soat-kàu kóng, “Goá sı̄ Ki-tok kàu-tô͘, goá ài kèng-pài chin ê Siōng-tè, só͘-í chhin-chhiūⁿ lâng só͘ khek ê ngó͘-siōng koat-toàn boē pài tit.” I só͘ kóng ê khiok sı̄ bô kúi-kù, chóng-sı̄ ū hián-chhut sı̀n-sim ê oē. Kàu-chia lâi Kai Bo̍k-su chiah sı̍t-chāi thang kóng ū tit-tio̍h chı̍t ê m̄ kiaⁿ lâng khún-tio̍k chin ê pún-toē bo̍k-su. Liáu-āu ū koh chiām-chiām ke-thiⁿ pún-toē lâng lâi choè bo̍k-su tàu pang-chān choè Chú ê kang, koh ia̍h ū tit-tio̍h choē-choē ê soan-tō-hū sı̀-koè chio-ho͘ lâng lâi sı̀n, só͘-í kàu-hoē chiām-chiām ná khóng-khoah.
4.Thâu chı̍t ê Soan-tō-hū.
Hit-tia̍p tùi Tām-súi tah sió-chûn-á khı̀ iok-lio̍k ū sı̀-lí goā lō͘, ū chı̍t ê chng kiò-choè Gō͘-kó͘-khiⁿ. Chı̍t jı̍t tùi hia ū chı̍t ê chiú-koáⁿ hū-jı̂n-lâng miâ kiò Thah-só, ū lâi Tām-súi thiaⁿ Kai Bo̍k-su kóng tō-lí; i put-chí ū siū kám-tōng, kàu Kai Bo̍k-su kóng soah ê sı̂, chiū chı̀n-chêng lâi kā Kai Bo̍k-su kóng, “Goá sı̄ bô lō͘-ēng koh sòng-hiong ê koáⁿ-hū, tı̄ kúi-nā nı̂ ê tiong-kan tú-tio̍h choē-choē chhiⁿ-chhám ê tāi-chı̀, ū khı̀ mn̄g choē-choē sian ê pu̍t, ia̍h lóng boē hō͘ goá tit-tio̍h pêng-an. Kai-chài kin-ná-jı̍t thiaⁿ-tio̍h lí ê tō-lí, hō͘ goá ê sim tit-tio̍h toā pêng-an, ài kā lí seh-siā.”
Chit-ê hū-jı̂n-lâng kap i saⁿ-sı̂ liáu-āu chiū tò-khı̀, keh lé-pài chiū chhoā sı̀-gō͘ ê hū-jı̂n-lâng lâi thiaⁿ, koh kè chı̍t lé-pài, i koh chhoā kúi-nā ê lâi, ná-kú chhoā ná choē, in tāi-ke thiaⁿ Kai Bo̍k-su ê soat-kàu toā-toā siū kám-tōng, in put-chí him-bō͘ ài chhiáⁿ i khı̀ in ê chng-siā lâi siat-kàu; Kai Bo̍k-su hoaⁿ-hí ún-chún in ê só͘ kiû. Āu-lâi ū chhoā kúi-nā ê ha̍k-seng choè-tı̄n khı̀ Gō͘-kó͘-khiⁿ ê sı̂, chng-bı̂n lóng chhut-lâi kàu hn̄g-hn̄g ê só͘-chāi ngiâ-chih in, chhoā in kàu chng-tiúⁿ Tân Phauh ê chhù. Tân phauh sı̄ put-chí koân, koh siⁿ-choè hó khoàⁿ. Āu-lâi Kai bo̍k-su ū sàng i chı̍t-pak ê cha̍p-tiâu-kài, só͘-í i ū chiong hit pak cha̍p-tiâu-kài lâi tah tı̄ piah-nı̍h, koh kā chèng-lâng kóng, “Goá beh chun-siú chit-ê cha̍p-tiâu ê kài-bēng lâi kiâⁿ, í-āu goá koat-toàn m̄ koh pài pu̍t.”
Āu-lâi i ū kı̀-hù chı̍t-keng chhù choè chiām-sı̂ ê Lé-pài-tn̂g kap hō͘ Kai Bo̍k-su nā sı̀-koè khı̀ thoân tō-lí tò-tńg lâi thang hioh-khùn ê só͘-chāi. Āu-lâi i ū koh kı̀-hù thó͘-toē beh khí pài-tn̂g, koh ū chū-chı̍p chio̍h-thâu kap chng-á. Hit chng ê lâng tāi-ke chhut-la̍t hē toē-ki, chha-put-to oá saⁿ-chhioh goā koân, chiah tùi Báng-kah chı̍t-tūi ê Sûn-hú-tūi ê peng lâi chó͘-tòng m̄ hō͘ in khí, chóng-sı̄ in lóng bô ài thiaⁿ in ê oē, choè in phah-piàⁿ khí, āu-lâi hiah-ê peng ū ê phah toā-kó͘, ū ê phah lô, ia̍h ū ê phah chhèng kap pí to-chhiuⁿ lâi háng-hoah in, iû-goân sı̄ bô lō͘-ēng. Āu-lâi chiah-ê peng-á ū jı̍p khı̀ Tân Phauh ê chhù, ū ê khı̀ hit-ê Thah-só ê chhù lâi háng-hoah i, chóng-sı̄ in nn̄g lâng lóng bô kiaⁿ, só͘-í hiah-ê peng-á ko͘-put-chiong chiah koh tńg-khı̀ Báng-kah pò-kò kóng “Chng-bı̂n lóng-chóng í-keng hō͘ Soan-kàu-su ê mô͘-su̍t bê-khı̀ liáu-liáu lah.
Āu-lâi tùi Báng-kah ê koaⁿ-hú ū kià bûn-su hō͘ Eng-kok Léng-sū kóng, “Kùi-kok ê Soan-kàu-su tı̄ Gō͘-kó͘-khiⁿ teh chè-chō phàu-tâi, thàu mı̂ tùi Tām-súi hô chài peng-khı̀, kap chhèng-chí lâi, só͘-í chhiáⁿ lí tio̍h kā in tiong-chí.” Sui-bóng sı̄ tú-tio̍h chióng-chióng ê chó͘-tòng, iáu-kú Gō͘-kó͘-khiⁿ ê pài-tn̂g chiām-chiām khí hó, kàu-bé soà khui lo̍k-sêng-sek. Taⁿ oē-tit-thang kàu lo̍k-sêng, che lóng sı̄ tùi tı̄ chng-tiúⁿ Tân Phauh kap Thah-só nn̄g lâng ê chı̄n-la̍t chiah oē. Taⁿ chit-ê Thah-só chiū-sı̄ Pak-pō͘ thâu chı̍t ê choè Soan-tō-hū ê hū-jı̂n-lâng, sui-bóng i ê nı̂-hè la̍k-cha̍p-goā, iáu-kú ūi-tio̍h tō-lí phe-miā choè kang lóng boē siān, kàu chı̍t-sı̀-lâng.
5. Lūn kiàn-siat pài-tn̂g ê sū.
Lūn Kai Bo̍k-su thoân-kàu tı̄ Tâi-oân Pak-pō͘ só͘ siat ê pài-tn̂g ū kúi-nā-cha̍p keng, só͘-í chin oh-tit thang ta̍k keng tı̄-chia lâi kóng-bêng, koh lūn Pak-pō͘ pài-tn̂g ê sū, ū Pak-pō͘ Kàu-hoē ê le̍k-sú thang khoàⁿ, só͘-í tı̄-chia só͘ ài kóng ê sı̄ bô kúi keng; chóng-sı̄ lóng sı̄ chin tiōng-iàu ê só͘-chāi, goá tı̄-chia só͘ pâi-lia̍t ê sı̄ lóng bô chiàu nı̂-kō ê sūn-sū, sı̄ kán-piān kı̀ nā-tiāⁿ, chhiáⁿ bô gō͘-kái chiū-sı̄ :---
(a) Lūn Sin-tiàm. Chá-sı̂ siông-siông tùi Sin-tiàm ū lâng khı̀ Tām-súi thiaⁿ Kai Bo̍k-su soat-kàu, āu-lâi ū kúi-nā ê saⁿ-kap ài chhiáⁿ Kai Bo̍k-su khı̀ Sin-tiàm kóng tō-lí, só͘-í ū chı̍t pái i hoaⁿ-hí kap in saⁿ-kap khı̀. Hit jı̍t tú sı̄ Sin-tiàm teh choè lāu-jia̍t, tiàm tı̄-hia ê lâng khah hán-tit khoàⁿ-tio̍h goā-kok lâng, ia̍h tāi-ke oe-khoeh, ū ê ài khoàⁿ, chóng-sı̄ tiong-kan ia̍h ū chin-choē pháiⁿ-lâng ài hāi Kai Bo̍k-su. Kai-chài āu-lâi ūi-tio̍h i ū i-hó chı̍t ê tio̍h tāng-siong ê gín-ná, kap chı̍t ê lāu-lâng tùi koâiⁿ-koâiⁿ ê só͘-chāi poa̍h-lo̍h-lâi chio̍h-thâu-téng, só͘-í tı̀-kàu hō͘ chèng-lâng soà kám-sim, tian-tò chin hó khoán-thāi i, koh chit-ê hō͘ i i-hó ê lāu-lâng hoaⁿ-hí ēng i ê chhù chioh i choè pài-tn̂g. Āu-lâi ūi-tio̍h ài khah toā keng, só͘-í chiah lēng-goā koh khí chı̍t keng khah toā kap khah ha̍p-ēng--ê. Chit keng pài-tn̂g chiū-sı̄ tú-tú Kai Bo̍k-su siū khún-tio̍k pek-hāi ê tiong-kan lâi kiàn-siat-ê. Chit keng sı̄ khí tı̄ siōng koân ê só͘-chāi, ēng chio̍h-piah lâi ûi sı̀-bı̄n. Sin-tiàm khoe oan-oan oat-oat lâu thàu kàu hái-nı̍h, chit keng pài-tn̂g ê cheng-thah ū chin koân, tùi thah-téng thang khoàⁿ kàu kúi-nā lí-lō͘ hn̄g ê só͘-chāi. Pài-tn̂g ê āu-bı̄n sı̄ choa̍t-phek kap hit tiâu khoe chêng-bı̄n ê soaⁿ-piah tú sı̄ saⁿ-tùi-siòng, koh chhiū-ba̍k put-chí bō͘-sēng, koh soaⁿ-lui chı̍t-chân kè liáu iū chı̍t-chân, tı̍t-tı̍t thàu kàu koân ê soaⁿ-chiam, kéng-tı̀ sı̍t-chāi súi kàu-ke̍k.
(b) Lūn Sin-tek. Chit só͘-chāi tú-tú sı̄ Kai Bo̍k-su lâi Tâi-oân liáu-āu, ū kap Lâm-pō͘ ê Soan-kàu-su Lí Bo̍k-su chham Tek I-seng saⁿ-kap khı̀ khoàⁿ ê só͘-chāi. Chá-sı̂ sı̄ kiò-choè Tek-chhàm, put-chí chhut-miâ, koh tha̍k-chheh lâng ia̍h chhut chin-choē. Tı̄-chia khí-thâu sı̄ kan-ta sè chı̍t keng ê pâng-keng, ia̍h āu-lâi chiū sè chı̍t keng chhù. Chóng-sı̄ chia ê lâng chin ngı̄-sim, m̄-ài thiaⁿ tō-lí; m̄-nā án-ni, ū ê tian-tò ēng pháiⁿ-chhùi kap bô lé ê chok-hoat lâi chau-that Kai Bo̍k-su, ū ê kā i phùi-noā, koh ū ê ēng chióng-chióng ê chhiú-toāⁿ lâi khún-tio̍k i. Kai-chài āu-lâi Kai Bo̍k-su ū i-hó chı̍t ê put-chí chhut-miâ koh ū sè-le̍k ê tha̍k-chheh lâng, só͘-í chit lâng ū kı̀m-chí hiah-ê tùi Kai Bo̍k-su bô lé ê lâng, liáu-āu chiū tāi-ke lóng m̄-káⁿ koh kóng pháiⁿ-oē lâi mā i. Kàu āu-lâi ū khí toā keng ê pài-tn̂g, sı̀n tō-lí ê lâng ia̍h ū chiām-chiām ke-thiⁿ.
(c) Lūn Saⁿ-kak-éng. Chit só͘-chāi sı̄ tı̄ Toā-kho͘-hām ê tang-pak pêng, tı̄ 50 nı̂ chêng sı̄ chin pháiⁿ koán-hat ê só͘-chāi, in-ūi ū chı̍t-tūi ê soaⁿ-chha̍t put-sı̂ chhut-lâi chhiúⁿ-kiap, sui-bóng chham hiah-ê chha̍t ê chhin-cho̍k soà kā in pān tāng-choē, ia̍h sı̄ bô hoat-tō͘ thang châu-bia̍t in. Chı̍t jı̍t ū chı̍t ê Sûn-bú lâi sûn-sı̄ ê sı̂, hit tı̄n soaⁿ-chha̍t ēng chhiuⁿ lâi chha̍k kiō, kai-chài Sûn-bú ū thoat-lı̄ in ê to̍k-chhiú. Ū-sı̂ chheng-thian pe̍h-jı̍t ia̍h tiau-tı̂ hun tūi-ngó͘ ná chhiùⁿ-koa kóng, “Lín khò koaⁿ, goán khò soaⁿ,” ná kūn-oá tùi siâⁿ-nı̍h lâi. Kai Bo̍k-su khí-thâu lâi chia thoân tō-lí ê sı̂, tı̄-hia ê lâng ū ê kóng tio̍h chiong hit-ê hoan-á thoa lâi khı̀ soaⁿ-nı̍h ó͘ ba̍k-chiu. Kı̂-tiong chı̍t ê bû-nāi-hàn the̍h chı̍t tè toā tè chio̍h tùi Kai Bo̍k-su ê bı̄n kā i hám khı̀. Kai-chài siòng bô cheng, kiat tùi thâu-khak-téng kè-khı̀, tōng-tio̍h tēng piah. Chit tè chio̍h ū khioh tńg-lâi khǹg tı̄ su-khia siat ê Phok-bu̍t-sek. Kai Bo̍k-su ê Phok-bu̍t-sek-lāi ū chhái-chı̍p choē-choē hāng ê mı̍h thang choè kı̀-liām. Siat-sú chit tè chio̍h nā kiat-tio̍h i ê thâu-khak, chiū lán Pak-pō͘ ê lâng kiám-chhái boē-tit-thang koh tit-tio̍h chit khoán lêng-kài ê úi-jı̂n, ia̍h sı̄ bô tiāⁿ-tio̍h. Sı̍t-chāi hō͘ i oē thoat-lı̄ chit khoán ê gûi-hiám, lóng sı̄ Siōng Chú ê koân-lêng.
Āu-lâi koh keng-kè kúi-nā ge̍h-jı̍t, hit-ê chêng beh hám Kai Bo̍k-su ê pháiⁿ-lâng soà lâi hoán-hoé sı̀n tō-lí. Koh bô kú, Lé-pài-tn̂g ia̍h khí hó, tı̄-hia-ê peh-sı̀ⁿ ia̍h khah ài thiaⁿ tō-lí ê khoán, koh soaⁿ-chha̍t ia̍h lóng bô--khı̀, in-ūi in só͘ teh khò ê soaⁿ lóng pı̀ⁿ-choè chhân-hn̂g.
(d) Lūn Pat-lí-hun. Tı̄-chia thoân tō-lí bô joā-kú, chiū kiàn-siat Lé-pài-tn̂g. Tāi-seng sı̄ tı̄ siuⁿ-si-á chhiū-kha choè lé-pài, āu-lâi chiū kā thó-hı̂ ê lâng chioh chı̍t keng chhù lâi kóng tō-lí, āu-lâi ū koh poaⁿ-khı̀ tiàm chı̍t ê choh-sit lâng ê chháu-chhù, chóng-sı̄ bô kú chiū khí chı̍t-keng ê thô͘-kat-chhù choè Lé-pài-tn̂g. Tú-tio̍h Chheng-kok kap Hoat-lân-se teh saⁿ-thâi ê sı̂ soà hō͘ lâng húi-hoāi khı̀. Chóng-sı̄ āu-lâi ū koh kè-oē khí chı̍t keng koh-khah súi koh-khah ióng ê sin Pài-tn̂g. Chiū-sı̄ hiān-sı̂ iáu tı̄-teh chit keng Pài-tn̂g.
(e)Lūn Báng-kah. Chit só͘-chāi kap Toā-tiū-tiâⁿ sı̄ pı̂ⁿ-pı̂ⁿ choè Tâi-pak hú-goā chó-iū ê lāu-jia̍t chhı̄-koe. Tı̄ Toā-tiū-tiâⁿ ū khí chio̍h thia̍p ê lé-pài-tn̂g. Tı̄ hit-sı̂ thang kóng sı̄ tē-it súi ê pài-tn̂g ê chı̍t ê. Kai Bo̍k-su choè tē-it kan-khó͘ thoân tō-lí ê só͘-chāi chiū-sı̄ Báng-kah.
Chiàu téng-bı̄n só͘ kóng Báng-kah sǹg-sı̄ choè pài ngó͘-siōng ê tiong-sim-toē, só͘-í bê-sı̀n chin chhim, oàn-hūn Ki-tok-kàu ê sim sı̄ chin-chhim. Kai Bo̍k-su ia̍h sı̄ chai-iáⁿ nā beh siat-kàu tı̄-hia tek-khak oē tú-tio̍h toā pek-hāi, só͘-í chiah khǹg tı̄ lō͘-bé lâi siat. Koh tı̄-chia ê tē-hng-koaⁿ ū chhut bēng-lēng kóng, “Nā ū lâng ēng chhù á-sı̄ pa̍t-hāng lâi chioh goā-kok ê Soan-kàu-su, á-sı̄ boē hō͘ in ê lâng tio̍h siū tāng-hêng.” Chhin-chhiūⁿ án-ni lâi háng-hoah peh-sı̀ⁿ, kóng beh kā in koaiⁿ-kaⁿ kap thâi-thâu, só͘-í bô lâng káⁿ ēng chhù chioh Kai Bo̍k-su.
Chóng-sı̄ 1877 nı̂ 12 ge̍h, sui-bóng sı̄ kı̀m m̄ hō͘ Kai Bo̍k-su jı̍p Báng-kah, iáu-kú kàu-bé i ia̍h ū jı̍p-khı̀, koh ū sè chı̍t-keng chhù. Tı̄ mn̂g-bâi téng ū siá pián kóng, “Iâ-so͘ Sèng-tông.” Bú-koaⁿ chit ē khoàⁿ-tio̍h hit-ê pián chin siū-khı̀, chiū chhoā chı̍t tūi ê peng-á khı̀ kóng hit tè toē sı̄ sio̍k tı̄ kun-iâⁿ, só͘-í bēng-lēng i tio̍h kín lı̄-khui. Kai Bo̍k-su ū chhiáⁿ i the̍h chèng-kù hō͘ i khoàⁿ, khoàⁿ-liáu kó-jiân sı̄ sio̍k tı̄ kun-iâⁿ, só͘-í ū ín tı̄ keh-jı̍t beh piàⁿ hêng in, ia̍h tı̄ hit àm peng-á chat-iâⁿ tı̄ mn̂g-chêng, ū ê kā i mā,ū ê siūⁿ beh kā i lòng pháiⁿ chhù, ia̍h ū ê lām-sám jı̍p khı̀ pâng-keng háng beh thâi i, kui-mı̂ lóng sı̄ án-ni, oán-jiân ná chhin-chhiūⁿ poaⁿ-hı̀ chı̍t-iūⁿ.
Keh thiⁿ-kng chiàu iok-sok lâi kiâⁿ, Kai Bo̍k-su chhut khı̀ ê sı̂ pháiⁿ-lâng kui-tı̄n oe-kheh, ū ê ēng thô͘-oân kā i kòng, ū ê ēng chng-á-kak kā i hám, kai-chài lóng bô tú-tio̍h siong-hāi, pêng-an kàu Tām-súi hô-hoāⁿ, chhiàⁿ chı̍t-chiah chûn-á tùi Báng-kah kò kàu Toā-lōng-pōng. Hit-jı̍t kap ha̍k-seng saⁿ-kap tiàm, ia̍h àm-sı̂ kóng tō-lí kàu àm-àm, chiah sūn ki-hoē koh-chài jı̍p-khı̀ Báng-kah. Khoàⁿ sı̀-ûi lóng chēng chiauh-chiauh, kan-ta ū nn̄g-saⁿ pha ê teng-hé tùi lâng ê mn̂g-phāng chiò chhut-lâi nā-tiāⁿ. Hit-sı̂ i ū tú-tio̍h chı̍t ê lāu-lâng, só͘-í Kai Bo̍k-su mn̄g khoàⁿ i ū chhù thang sè á bô ? Lāu-lâng kóng ū chhù beh chioh i, chiū chhoā i khı̀ in tau. Kai Bo̍k-su kap i iok-sok ta̍k hāng hó-sè, keh-jı̍t sûi-sı̂ koh siá pián kóng, “Iâ-so͘ Sèng-kàu” soà kā i tiàu khí lâi. Peh-sı̀ⁿ khoàⁿ-kı̀ⁿ, tāi-ke chin siū-khı̀, kui-jı̍t chat-iâⁿ tı̄ hit keng chhù.
Tē-jı̄ jı̍t, choân-koe ê lâng lóng chhut-thâu lâi kong-kek i, chóng-sı̄ i lóng bô kiaⁿ-hiâⁿ, chiàu-kū chhut-khı̀ koe-lō͘ kā lâng i pı̄ⁿ. Sı̀-bı̄n ê lâng khah choē lóng sı̄ i ê tùi-te̍k, tiong-kan iû-goân ia̍h ū tông-chêng i ê lâng. Tē-saⁿ jı̍t, koe-bı̂n koh khah hui-siông, ū ê tiâu-tı̂ chhoā khit-chia̍h, kap thái-ko ê lâng hō͘ i oá tı̄ Kai Bo̍k-su ê sin-piⁿ, ia̍h sı̄ bô chhái-kang, só͘-í koh sı̀-gō͘-tiám cheng kú, tāi-ke chiū kiuh thâu-chang-lê-á beh chhut-chhiú lâi phah i. Hiah-ê lâng ū ê tı̄ mn̂g-goā kia̍h kùn-á lòng-phoà chhù, ū ê peh-khí-khı̀ chhù-téng thiah koà, ū ê ó͘ toē-ki-kha beh hō͘ hit keng chhù tó-hoāi. Kai Bo̍k-su tùi chèng-lâng ê tiong-kan tiām-tiām tô-siám khı̀ lí-koán-lāi, m̄-kú lí-koán ê chú-lâng kiaⁿ-liáu tú-tio̍h chai-ē, só͘-í chhiáⁿ i tio̍h chhut-khı̀. Ko͘-put-chiong Kai Bo̍k-su tio̍h koh oāⁿ khı̀ pa̍t só͘-chāi.
Āu-lâi peh-sı̀ⁿ ū khah chēng. Báng-kah ê bú-koaⁿ ū lâi chhiáⁿ Tām-súi ê Eng-kok Léng-sū (Scott) khı̀, hit sı̂ Kai Bo̍k-su ia̍h choè-tı̄n, bú-koaⁿ chhiáⁿ Léng-sū tio̍h bēng-lēng Soan-kàu-su lı̄-khui hia, chóng-sı̄ Léng-sū siū-khı̀, kā i kū-choa̍t, kóng i bô hit-ê koân. Koh kóng Soan-kàu-su lâi kàu in ê só͘-chāi, eng-kai tio̍h chin hó-lé khoán-thāi in, chhut-la̍t pó-hō͘ in chiah tio̍h, hoán-tńg beh koáⁿ-tio̍k in, chin kı̂-koài. Āu-lâi Léng-sū m̄-chhap i, choè i tńg-khı̀.
Bú-koaⁿ bô hoat-tō͘, ko͘-put-chiong tio̍h oāⁿ chhiú-toāⁿ, só͘-í chiah lâi kiû Kai Bo̍k-su chhiáⁿ i lı̄-khui in ê só͘-chāi. Kai Bo̍k-su kā i kóng koat-toàn m̄ lı̄-khui. Bú-koaⁿ kàu-bé soà tio̍h phài chı̍t-tūi peng khı̀ tı̄ hit keng phoà-chhù ê chiu-ûi kā i kò͘. Keng-kè chı̍t lé-pài kú, bú-koaⁿ ēng chhı̄-goā ê toē hō͘ i khí pài-tn̂g, koh iok-sok kóng beh pó-hō͘ in khí kàu oân-choân. Chóng-sı̄ Kai Bo̍k-su m̄-chún, bú-koaⁿ koh chhe lâng kā i kóng m̄-thang khí tı̄ goân-ūi, in-ūi hia sı̄ oá tı̄ khó-kàu ê só͘-chāi. Kai Bo̍k-su chai-iáⁿ hit só͘-chāi lı̄ khó-tiûⁿ put-chí hn̄g, só͘-í m̄-ài thiaⁿ bú-koaⁿ ê oē, choè i khí-kang, tú-tú sı̄ khí tı̄ hō͘ peh-sı̀ⁿ chhòng pháiⁿ hit keng chhù ê kū só͘-chāi. M̄-kú peh-sı̀ⁿ chiàu-kū kiáu-chhá bô soah, liân hit keng chhù ê chú-lâng hiám-hiám hō͘ in phah-sí, kı̀ⁿ-nā bat lâi thiaⁿ tō-lí ê lâng lóng hō͘ chhin-chhek pêng-iú kā in choa̍t-kau. Chóng-sı̄ ná kú lâi sı̀n tō-lí ê lâng ná ke-thiⁿ, keng-kè bô kúi-nı̂, Kai Bo̍k-su tit-tio̍h chin khoah ê thó͘-toē, chiah koh khí chng-á ê pài-tn̂g.
Tı̄ 1884 nı̂, Chheng-kok kap Hoat-lân-se saⁿ-thâi ê sı̂, pài-tn̂g koh hō͘ thó͘-húi thiah khı̀. Kàu saⁿ-thâi soah liáu saⁿ-ge̍h-jı̍t āu chiū ēng chio̍h koh khí sin ê pài-tn̂g, chiū-sı̄ hiān-sı̂ hit keng kū ê pài-tn̂g. Chhin-chhiūⁿ án-ni, khí-thâu beh kiàn-siat pài-tn̂g sı̄ chin ûi-lân, tú-tio̍h chióng-chióng ê pek-hāi, koh chhin-chhiūⁿ tı̄ 1879 nı̂, tı̄ Báng-kah Kai Bo̍k-su-niû chē tı̄ kiō-lāi ū lâng chhng hé-pé beh jı̍p khı̀ kā i sio. Taⁿ chhiáⁿ lâi khoàⁿ chhin-chhiūⁿ chit-ê hui-siông ê hiông-ok, gûi-hiám ê Báng-kah, kàu-bé cháiⁿ-iūⁿ ah ? Koh 10 nı̂ āu chiū-sı̄ tı̄ 1893 nı̂ Kai Bo̍k-su beh tńg-khı̀ Ka-ná-tāi ê sı̂, chèng-lâng cháiⁿ-iūⁿ khoán-thāi i, chit-tia̍p ài kóng tām-po̍h tı̄ ē toé :---
Chı̍t pái Kai Bo̍k-su ūi-tio̍h beh tńg-khı̀ Ka-ná-tāi tı̄ Báng-kah kàu-tn̂g-lāi teh kap chèng hoē-iú saⁿ-sı̂ hit-tia̍p, tı̄-hia ū sè-le̍k ê lâng siá-phoe hō͘ Kai Bo̍k-su chhéng beh kā i ngiâ-koe lâi sàng i, khí-thâu Kai Bo̍k-su m̄ ín, āu-lâi ūi-tio̍h in pek-chhiat ê khún-kiû koh siūⁿ-tio̍h chá-nı̂ ê chêng-hêng hit khoán hiah pháiⁿ, ia̍h chit-tia̍p ê jı̂n-sim lóng bô saⁿ-tâng, put-chí ū thang choè kı̀-liām, só͘-í chiah chún in ê só͘ iàu-kiû. Taⁿ hiah-ê lâng ēng âng-téng sı̀-kiō hō͘ i chē, koh ū Im-ga̍k-tūi, chhin-chhiūⁿ cheng-kó͘, tâng-lô, hō-thâu sàu-kak, kap hiân-koán téng-téng, kúi-nā tūi lóng tı̄ thâu-chêng, ia̍h ū kúi-nā pah ki ê kı̂-á hêng-lia̍t tè tı̄ Im-ga̍k-tūi ê āu-bı̄n, koh ū pàng-phàu ê lâng chham bûn-bú koaⁿ-oân pâi-lia̍t tı̄ kiō-chêng. Koh tı̄ choè tē-it āu-bı̄n ū la̍k ê khiâ-bé ê, kap jı̄-cha̍p la̍k téng kiō, tāi-ke choê-chéng hêng-lia̍t sûi tùi Báng-kah ê chiàⁿ-lō͘ lâi kiâⁿ.
Tı̄ jı̄-cha̍p nı̂ chêng hō͘ lâng beh phah beh thâi ê Kai Bo̍k-su, kàu tı̄ chit-tia̍p tú-tú sı̄ chhin-chhiūⁿ oa̍h-pu̍t hō͘ lâng kng teh ngiâ. Koe-lō͘ ê nn̄g-pêng lâng that-that tı̄ⁿ, im-ga̍k ê siaⁿ-im hiáng-liāng thàu kàu chin hn̄g ê só͘-chāi, kàu Kai Bo̍k-su beh lo̍h chûn ê sı̂ tāi-ke hoah bān-soè, ū ê m̄-kam kap i saⁿ lı̄-khui soà lâu ba̍k-sái.
Taⁿ Kai Bo̍k-su tı̄ chit-khoán chhin-chhiūⁿ chhâi-lông-tōng ê Báng-kah thoân tō-lí oē sêng-kong kàu án-ni, sı̍t-chāi sı̄ tùi tı̄ i ê jia̍t-sim, ū Ki-tok ê thiàⁿ-sim kap kam-goān chiong i ê cheng-sı̂n kap sin-thé lóng hiàn tı̄ lán Tâi-oân Pak-pō͘ ê chèng-kù, sı̍t-chāi thang chheng choè chı̍t ê lêng-kài ê toā úi-jı̂n lah.
