Kai Bo̍k-su ê Toān-kı̀ 04
Tē 5 Chiuⁿ Lūn Siā-hoē Sū-gia̍p Kai Bo̍k-su it-seng ê toā sū-gia̍p, sı̄ Tâi-oân thoân tō-lí ê sū, chóng-sı̄ í-goā iáu ū saⁿ khoán ê toā sū-gia̍p : (1) Chhòng-siat ióng-sêng thoân-tō-chiá ê ha̍k-hāu. (2) Ióng-sêng lú thoân-tō ê ha̍k-hāu. (3) Siat I-koán. Lūn phó͘-kı̍p kàu-io̍k kap chióng-lē Lô-má-jı̄ chham kó͘-bú kı̀m-chiú toān-ian, koh chióng-lē lú-chú liû-kha kap í-goā chióng-chióng siā-hoē kái-liông ê sū-gia̍p, chit khoán sı̄ Ki-tok sı̀n-tô͘ chū-jiân tio̍h choè ê kang-tiâⁿ, chóng-sı̄ tı̄-chia siuⁿ soè hāng ê sū pàng chı̍t piⁿ, kan-ta ài lūn tām-po̍h chiàu téng-bı̄n só͘ kóng hit saⁿ-hāng toā sū-gia̍p chiū hó : (1) Lūn ióng-sêng thoân-tō-chiá ê sū-gia̍p. Chit hāng sū-gia̍p tùi thoân tō-lí chit hong-bı̄n lâi khoàⁿ sı̄ boē bián bô tit ê. In-ūi goā-kok lâng tú-tú lâi Tâi-oân ê sı̂ ū chióng-chióng ê khùn-lân, chhin-chhiūⁿ pún-toē ê jı̂n-chêng, hong-sio̍k ê bô koàn-sı̀, ia̍h thiⁿ-khı̀ chúi-thó͘ ê bô ha̍p, khah siông ài phoà-pı̄ⁿ, só͘-í nā-sı̄ pún-toē lâng chū-jiân khah m̄ bián kiaⁿ chiah-ê sū. Koh goā-kok lâng sui-bóng koh khah thong-ta̍t pún-toē oē, ia̍h sı̄ m̄-ta̍t-tio̍h pún-toē lâng ê chū-iû chū-chāi. Kai Bo̍k-su ū chhim-chhim siūⁿ kàu chia, só͘-í tek-khak tio̍h seng kàu-io̍k pún-toē lâng, hō͘ in chiah lâi thoân tō-lí khah ū kong-hāu, in-ūi in khah chai-iáⁿ tâng-cho̍k ê sèng-chit kap siā-hoē seng-oa̍h ê chōng-thāi, só͘-í khah chai-iáⁿ thang ēng tek-tong ê hoat-tō͘ lâi chí-tō kà-sı̄ tông-pau. Koh lūn keng-hùi mā-sı̄ ke chin séng, in-ūi nā-sı̄ se-iûⁿ lâng hùi-iōng khah siong-tiōng, pún-toē lâng chiū ke chin séng, só͘-í lūn chit hāng put-chí ū koan-hē tı̄ thoân-tō siōng ê keng-hùi. Kai Bo̍k-su bô mı̂ bô jı̍t un-khûn kà-sı̄ pún-toē lâng ê in-toaⁿ, chiū-sı̄ chiàu téng-bı̄n só͘ kóng hiah-ê. Taⁿ choè ióng-sêng thoân-tō-chiá ê tiong-sim toē sı̄ Tām-súi. Hit keng Lí-ha̍k-tông Tāi-chu-ı̄ⁿ (Oxford College), sı̄ āu-lâi chiah khí ê, nā sı̄ tē-it khí-thâu sı̄ kan-ta tiàm tı̄ toā-châng chhiū-kha teh kà-sı̄ ha̍k-seng, chiū-sı̄ kiâⁿ kàu hia chiū tı̄-hia kà (The Peripatetic Scho͘l), thang kóng lóng bô tiāⁿ-tio̍h ê kàu-sek. Hit sı̂ ê ha̍k-seng ia̍h ū gō͘-cha̍p-goā lâng. Lūn kà ha̍k-seng, Kai Bo̍k-su chin tı̀-ı̀, sui-bóng sı̄ chhut-goā kiâⁿ-lō͘ ê tiong-kan, ia̍h sı̄ the̍h chhut būn-toê ná kiâⁿ ná káng-lūn, bô lūn sı̄ teh chhái-chhú sı̍t-bu̍t, hoe-chháu, tōng-bu̍t, thâng-thoā, á-sı̄ khòng-bu̍t, nā kàu hioh-khùn ê só͘-chāi chiū sı̍t-giām ,kàu-siū, só͘-í hiah-ê ha̍k-seng chū-jiân oē tit-tio̍h choē-choē khoán ê tı̀-sek, chhin-chhiūⁿ Phok-bu̍t-ha̍k, Khòng-bu̍t-ha̍k, Tē-chit-ha̍k téng-téng ê ha̍k-būn, koh chhin-chhiūⁿ tı̄ Koe-lâng káng ê sı̂, ēng chia̍h mı̍h khǹg tı̄ chûn-nı̍h, chiū kò tùi káng-goā khı̀, kàu beh chia̍h ê sı̂, chiū chiong só͘-chhái-chhú ê hái-chhài chı̍t-pō͘-hūn chhòng-choè mı̍h-phè, chı̍t-pō͘-hūn the̍h tńg-lâi choè phiau-pún. I koh ū siat chı̍t-keng ê Phok-bu̍t-sek teh toé ta̍k hāng ê phiau-pún, chhin-chhiūⁿ án-ni, in tāi-ke ná gián-kiù Sèng-keng í-goā, chū-jiân it-poaⁿ ê tı̀-sek ia̍h ná oē ke-thiⁿ. Án-ni Kai Bo̍k-su ū ióng-sêng chin choē ū sè-le̍k ê pún-toē bo̍k-su. Lūn só͘ teh kà ê kho-bo̍k, Sèng-keng í-goā iáu ū chhin-chhiūⁿ Le̍k-sú, Tē-lí, Tōng-bu̍t-ha̍k, Sı̍t-bu̍t-ha̍k, Khòng-bu̍t-ha̍k, Tē-chit-ha̍k, Sò͘-ha̍k, Thian-bûn-ha̍k téng-téng ê ko-téng phó͘-thong ê ha̍k-khò. Jı̍t-sı̂ tha̍k-chheh, àm-sı̂ chū-hoē tı̄ toā káng-tn̂g. Tı̄ chit-ê chı̍p-hoē ū lú ha̍k-seng, su-lı̍p ê sió ha̍k-seng kap it-poaⁿ ê sı̀n-chiá, chham Lí-ha̍k-tông Tāi-chu-ı̄ⁿ ê lâm ha̍k-seng. Ta̍k-àm tùi poeh-tiám khí, chèng-lâng chiū lóng chiâu-kàu, lú ha̍k-seng chē tiong-ng, lâm ha̍k-seng chē tı̄ āu-bı̄n kap siang-pêng-piⁿ ê só͘-chāi, sió ha̍k-seng chē tı̄ lú ha̍k-seng ê bı̄n-chêng, í-goā ê sı̀n-chiá lóng chē tı̄ tē-it āu-bı̄n, chē liáu-āu chiū gı̂m-si, kı̂-tó, khui-hoē, āu-lâi chiū thó-lūn kap ián-soat téng-téng, che lóng sı̄ lâm-lú ha̍k-seng teh choè, ián-soat sı̄ gō͘-hun kan nā-tiāⁿ, lūn giân-gú, thé-thài, kú-tōng téng-téng, nā ū bô tú-hó ê só͘-chāi, bô lūn sím-mı̍h lâng sûi-piān thang khí-lâi kóng, khí-thâu kóng ê lâng khoàⁿ-kı̀ⁿ hiah-nı̍h choē ê thèng-chiòng chin kiaⁿ, bô poàⁿ kù oē thang kóng, m̄-kú án-ni thoàn-liān kàu chı̍t ge̍h goā jı̍t liáu, chiū ta̍k-lâng ián-soat put-chí ū khah chū-jiân. Koh ū sı̂ ia̍h ū khui piān-lūn-hoē kap chiò iáⁿ-teng hō͘ in khoàⁿ. Lūn Siā-hoē Sū-gia̍p (2) Lūn ióng-sêng lú thoân-tō ê sū. Tı̄ hū-jı̂n ê tiong-kan ê thoân-tō, nā bô ū lú thoân-tō-chiá chin bô lı̄-piān, in-ūi hit-sı̂ ê lâm-lú ê kéng-gū choân-jiân bô siâng khoán, in-ūi Tâi-oân ê hong-sio̍k sı̄ “lâm-lú siū-siū put chhin” ê chú-gı̄. Lâm-lú nā kàu chhit-hè khí, chiū m̄-chún in saⁿ-kap chē choè-hoé, só͘-í tiāⁿ-tio̍h ū khiàm-ēng lú thoân-tō ê pit-iàu. Taⁿ lūn hū-jı̂n-lâng chhut-khı̀ thoân tō-lí, choè tē-it thâu chı̍t-ê sian-hong-chiá ê, sı̄ Gō͘-kó͘-khiⁿ hit-ê Thah-só. Tiong-kok ê si-jı̂n Pe̍k Lo̍k-thian kóng, “Jı̂n-seng bo̍k-chok hū-jı̂n sin.” Tı̄ Tâi-oân chá sı̂ nā siⁿ cha-bó͘ gín-ná, in ê pē-bú khah bô hoaⁿ-hí, só͘-í khah-siông sı̄ hō͘ lâng, ū-sı̂ soà kā i phah-sí, á-sı̄ kā in hiat-ka̍k tı̄ tek-kha, koh nā kàu 5, 6 hè ê sı̂, chiū kā in pa̍k-kha, kàu 7, 8 hè ê sı̂, liân ka-kı̄ ê hiaⁿ-tı̄-á choè-tı̄n thit-thô, ia̍h boē ēng-tit, koh lâng-kheh lâi, mā m̄ chún in chhut-khı̀ èng-chiap i, kan-ta oē-tit-thang tùi thang-á-mn̂g thau khoàⁿ nā-tiāⁿ. Khah-siông lóng sı̄ tio̍h tiàm tı̄ ba̍t-pâng, ū-ê chhiah-siù á-sı̄ thoàn-liān soe-chng, nā kàu tióng-sêng beh choè chhin ê sı̂, i ê lāu-bú chiū pài-thok moê-lâng-pô sı̀-koè soan-thoân kóng, bó͘ lâng ê cha-bó͘-kiáⁿ cháiⁿ-iūⁿ súi, koh cháiⁿ-iūⁿ gâu. Án-ni chiah oē tit-tio̍h choē-choē ê phèng-kim, hit sı̂-tāi sı̄ tùi 100 kho͘ kàu 300 kho͘ choè tē-it choē. Lú-chú nā kè liáu, chiū pı̀ⁿ-choè ta-po͘ lâng ê lô͘-lē, ná chhin-chhiūⁿ si--nı̍h ū kóng, “pek-liân khó͘-lo̍k iû tha-jı̂n,” sı̍t-chāi bô chhò. Kai Bo̍k-su khoàⁿ hū-jı̂n-lâng chit khoán ê kéng-gū, i put-chí thoè in khó-lı̂n, só͘-í tı̀-ı̀ ióng-sêng lú thoân-tō, só͘-í āu-lâi ū siat Lú-ha̍k-tông. Hit-sı̂ ê Lú-ha̍k-tông khiok kap hiān-sı̂ ê chè-tō͘ bô siâng, hit lāi-bı̄n kàu-io̍k ê hong-hoat, kap hiān-sı̂ ê Lú-o̍h ū koh-iūⁿ, in-ūi tı̄ hit tiong-kan m̄-nā ū cha-bó͘ gín-ná teh tha̍k, koh ia̍h ū toā-hàn ê hū-jı̂n-lâng, chhin-chhiūⁿ thoân-tō-niû, á-sı̄ bo̍k-su-niû, ū-ê ia̍h-sı̄ ū saⁿ-kap tı̄-teh tha̍k. Teh kà ê lâng, ū ta-po͘ sian-siⁿ, koh ū cha-bó͘ sian-siⁿ. Só͘ kà ê kho-bo̍k, ū tha̍k-chheh, sı̍p-jı̄, chhiùⁿ-koa, Sèng-chheh, le̍k-sú, tē-lí, kap būn-tap téng-téng. Nā keng-kè chiah-ê khò-thêng lâi chut-gia̍p ê, chiū thang choè lú thoân-tō, thang siū phài khı̀ sı̀-koè thoân tō-lí hō͘ hū-jı̂n-lâng thiaⁿ. Só͘-í lūn kàu-hoē ê hoat-ta̍t, chı̍t-pō͘-hūn sı̄ tùi lú-chú tàu thoân tō-lí ê tı̀-ı̀m. (3) Lūn siat Pı̄ⁿ-ı̄ⁿ. Lūn Tâi-oân lâng kū lâi ê i-liâu-hoat, sı̄ chin khó-lı̂n. Nā ū lâng phoà-pı̄ⁿ, ēng ko-io̍h, chháu-io̍h-á, kap kiò hàn-i lâi khoàⁿ, á-sı̄ ū-sı̂ khı̀ mn̄g pu̍t, kap chhiáⁿ tō-sū. Lūn hàn-i, ū-ê khiok sı̄ put-chí gâu, chóng-sı̄ khah choē lóng-sı̄ nā kan-ta ū nn̄g-saⁿ pún io̍h-chheh, chiū teh choán-chia̍h. Só͘-í nā ū lâng phoà-pı̄ⁿ, ū-ê ēng chióng-chióng kı̂-kı̂ koài-koài ê hoat-tō͘, in-ūi bê-sı̀n chin chhim, ū-ê hē sı̂n thok pu̍t, á-sı̄ khan ang-ı̂ téng-téng, kóng boē liáu. Taⁿ Kai Bo̍k-su khoàⁿ-tio̍h Tâi-oân lâng nā tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ sı̄ chin khó-lı̂n, só͘-í tı̀-ı̀ siat I-koán, ia̍h hit-ê miâ kiò-choè Kai I-koán (Mackay Hospital ). Chiàu hit sı̂-chūn, sı̄ thang chheng choè tē-it súi ê, koh tē-it toā keng ê I-koán, ia̍h koh sı̄ ēng Thài-se chı̀n-pō͘ ê liâu-hoat lâi i-pı̄ⁿ. Kai Bo̍k-su iû-goân ū kà tng-sı̂ ê thoân-tō-su ê i-hoat, só͘-í nā-sı̄ chá-sı̂ ê thoân-tō-chiá khah choē lóng oē kā lâng táⁿ-tia̍p pı̄ⁿ. Koh Kai Bo̍k-su chin gâu kā lâng bán chhùi-khí, tùi i lâi Tâi-oân, só͘ ū kā lâng bán ê chhùi-khí, iok ū chı̍t bān khí í-siōng. Hit-sı̂ tı̄ Tâi-oân tē-it liû-hêng ê pı̄ⁿ, sı̄ “malaria” kap chhùi-khí thiàⁿ. Kai Bo̍k-su tùi i-pı̄ⁿ toā-toā ū pang-chān i ê thoân-tō sū-gia̍p, in-ūi sui-bóng lâng chin siū-khı̀ Iâ-so͘ kàu, m̄-kú ūi-tio̍h hō͘ i táⁿ-tia̍p pı̄ⁿ hó ê lâng, kám-tio̍h un-chêng lâi hoán-hoé koé-pı̀ⁿ ê lâng chin-choē. Taⁿ kiat-bé lâi kóng, Kai Bo̍k-su tı̄ 50 goā nı̂ chêng sı̄ tan-sin to̍k-má lâi Tâi-oân, i ê chiu-ûi lóng bô chhin, bô chhek, bô pêng-iú, bô saⁿ-bat ê lâng, i só͘ tn̄g-tio̍h ê, khah choē sı̄ tùi-te̍k, ài thí-chhiò i, khún-tio̍k i, hām-hāi i, phah-sí i ê lâng liáu-liáu. Taⁿ chhin-chhiūⁿ hit khoán kéng-gū, cháiⁿ-iūⁿ kàu-bé i oē kiàn-tı̀ chhin-chhiūⁿ kin-ná-jı̍t chiah-nı̍h toā ê chong-kàu sū-gia̍p mah? Sı̍t-chāi sı̄ chin Sı̂n Siōng-tè sı̂-sı̂ khek-khek ū pang-chān i, ia̍h lán ê Chú Iâ-so͘ put-sı̂ kap i saⁿ-kap tı̄-teh, koh tùi i pún-sin ū chiâu-chn̂g ê jím-nāi la̍t kap un-khûn ê cheng-sı̂n, oāⁿ oē lâi kóng, chiū-sı̄ ū chiong Ki-tok ê sim choè i ê sim, lâi o̍h Ki-tok ê hi-seng, kam-goān ūi-tio̍h Tâi-oân ê peh-sı̀ⁿ pàng-sak i ê sin-thé, koh tùi i ū hit khoán ê cheng-sı̂n lâi kám-tōng-tio̍h choē-choē ê soan-kàu-su lâi chiap-soà i ê kha-pō͘, thàu kàu kin-ná-jı̍t, só͘-í hō͘ Pak-pō͘ ê kàu-hoē oē-tit-thang chiām-chiām chı̀n-pō͘. Lán choè sı̀n-tô͘ ê lâng, sı̍t-chāi tio̍h kám-siā Siōng-tè ê toā un, in-ūi I ū chhe I chı̄n-tiong ê lô͘-po̍k lú-pı̄ lâi thoân chit-ê chin-lí hō͘ lán thiaⁿ. Taⁿ lūn Kai Bo̍k-su ê lio̍k-toān kàu chia sı̄ chheng-chhó. Choè āu, goá ài koh chiong Kai Bo̍k-su só͘ tit-tio̍h thâu-hoê ê ké-chí, tiong-kan ê chı̍t lâng só͘ choè lâi o-ló Kai Bo̍k-su ê Pe̍h-oē-jı̄ gí, lâi choè kiat-bé :--- Kı̀-liām Kai Bo̍k-su ê Koa Kò͘ Gô͘ khoan-jū Thoân-tō 1.Tē-it hān-châi Kai Joē-lí,
Chho͘-ha̍k thó͘-im Pe̍h-oē-jı̄;
Sin-kū Sèng-keng lóng-chóng oē,
Kà lâng chin-lí bat Thiⁿ Pē . 2.Khui-thiah tō-lí ı̀-sù chhim,
Lâm-lú bêng-pe̍k kám-kek sim;
Siaⁿ-im koân-kē lóng kah-phah,
Kú-chhiú hô-ūn kha ná ta̍h . 3.Gı̂m-si hoaⁿ-hí ha̍p chhiú phah,
Só͘ kóng pek-chhiat chı̄n-la̍t tah;
Kóng Chú chhiⁿ-chhám bı̄n chhiⁿ âng,
Chiong Chú bô͘-iūⁿ bián-lē lâng . 4.Ū sı̂ ui-giâm ài lı̄-ek,
Hō͘ lâng koan-sim ū tō-tek;
Ū sı̂ khó͘-khǹg kiam chek-pı̄,
Chı̄n-chêng an-ùi gâu kà-sı̄. 5.Thian-chiong hu-chú ûi bo̍k-to̍k,
Khui lâng sim-mn̂g chai hâng-ho̍k;
Tùi lâi kàu-taⁿ sò͘-cha̍p nı̂,
Thoân-pò tō-lí bô hioh sı̂ . 6.It-seng hián-chhut hó-kú-chí,
Só͘ choè ta̍k hāng Chú hoaⁿ-hí;
I o̍h Pó-lô kap Sian-ti,
Kà-sı̄ ha̍k-seng têng-thâu-siⁿ. 7.Kú-chí hêng-tōng lóng sı̀-chiàⁿ,
Kàu-lāi, kàu-goā lâng-lâng thiàⁿ;
Iâ-so͘ tō-lí hoaⁿ-hí kóng,
Ka-kı̄ ha̍k-būn bô phín-phóng. 8.Ta̍k hāng kong-pı̂ⁿ khoán-thāi lâng,
Só͘ kiâⁿ jı̂n-ài kap Chú tâng;
Kau-poê pêng-iú giân-gú hó,
Tiong-sı̀n hô-pêng thang o-ló . 9.Goá ê Sian-siⁿ Kai Joē-lí,
Ta̍k-lâng hoaⁿ-hí i kà-sı̄;
Khó-sioh i oa̍h bô tn̂g-siū,
Nā-sı̄ sū-gia̍p ū sêng chiū . 10.Châi ko ha̍k chhim thong kó͘ kim,
I chiong tō-lí choè tiong-sim;
Chit chéng ê lâng toā tı̀-sek,
Kūn i lâi o̍h toā lı̄-ek. 11.Ki-tok tiong-po̍k pia̍t-sè khı̀,
Hut-jiân tâng-phoāⁿ saⁿ pun-lı̄;
Sı̍t-chāi lán chin bô hok-khı̀,
Boē oē koh thiaⁿ i kà-sı̄.
12.Sian-siⁿ hiáng-siū gō͘-cha̍p goā,
Tō-lí, miâ-siaⁿ thoân khui-khoah;
Taⁿ choè kúi-kù ti sim si,
Ū sı̂ lâi gı̂m siàu-liām i.
13.Sian-siⁿ bô͘-iūⁿ lán tio̍h o̍h,
Kiù-chú ê kang koan-sim chò;
Kàu sí eng-hoâ it só͘ khong,
M̄ ta̍k saⁿ-kı̀ⁿ tı̄ Thian-tông. (Tâi-oân Kàu-hoē-pò tē 542~556 koàn, 1930 nı̂ 5 ge̍h~1931 nı̂ 7 ge̍h)