Ki-tok kàu ê Úi-tāi

Sı̂n-ha̍k phok-sū Thè-kı̀ (Uzaki) kóng : Ki-tok-kàu sı̄ lia̍h chín-kiù jı̂n-lūi chò bo̍k-tek, iâⁿ-koè pêng-siông ê chong-kàu; i-ê khí-goân hoat-ta̍t kap kám-hoà tı̄ thiⁿ-ē ê lâi-le̍k bô chı̍t hō kàu thang kap i pí-phēng. Ki-tok-kàu m̄-sı̄ kóng kúi-oē á siáu-soat; sı̄ khak-sı̍t ê le̍k-sú ū pı̂n-kù ê sı̍t-sū. Tı̄ Ki-tok-kàu ū tùi nn̄g chheng-nı̂ kan lâng ê káng-kiù kap chı̀n-pō͘ só͘ chèng-bêng ê kı̀-lio̍k tı̄-teh. Goán chiah-ê kóng chit-ê kàu iâⁿ-koè pêng-siông, m̄-sı̄ su-khia ê ı̀-kiàn, sı̄ ū lāi-goā ê sū teh kan-chèng. Taⁿ goá phah-sǹg ài chiong le̍k-sú-chiūⁿ ê sū-chêng chò kin-pún lâi lūn Ki-tok-kàu úi-tāi ê só͘-í-jiân.

Kóng-khí Ki-tok-kàu úi-tāi ê tē-it iàu-toan chiū-sı̄ Kàu-chó͘ ê Jı̂n-phín. Lūn Ki-tok ê lâng-pān í-keng ū tiāⁿ-tio̍h ê gı̄-lūn, hiān-sı̂ bô lūn siáⁿ lâng lóng sı̀n i sı̄ le̍k-sú-chiūⁿ ê lâng. Kó͘-chá sui-jiân ū lâng m̄ jı̄n Ki-tok ê sı̂n-sèng, khǹg giâu-gı̂ lâi phoe-phêng Ki-tok, m̄-kú lūn i iâⁿ-koè pêng-siông lâng ê jı̂n-phín ê sū lóng bô lâng m̄ ho̍k. Su-to-lo-su (Strauss) tùi Ki-tok sı̄ hoâi-gı̂ lūn ê lâng, chóng--sı̄ i tı̄ Iâ-so͘ ê toān ū án-ni kóng, “ Bô lūn tı̄ sím-mı̍h sı̂-tāi koat-toàn bô thang iâⁿ-koè i (Ki-tok) ; koh bē thang siūⁿ ū kap i pı̂ⁿ-pí ê jı̂n-bu̍t.” Hoat-kok ê toā ha̍k-būn lâng Lū-nán (Renan) iā kóng, “ Hok-im-toān tiong ê Ki-tok hêng-thé sı̄ chhú tē-it hó, ke̍k súi ê Sı̂n só͘ hoà sin ê.” Lū-só (Ro͘sseau) sı̄ bô-sı̂n-lūn ê lâng, chóng--sı̄ i teh pí-kàu Ki-tok kap So͘-kek-la-tí (Socrates) kóng, “ So͘-kek-la-tí ê seⁿ kap sí, nā kó-jiân sı̄ tia̍t-jı̂n ê seⁿ sí ; chiū Iâ-so͘ ê seⁿ kap sí, sı̄ Sı̂n ê seⁿ, sí.” Chiàu chhiūⁿ án-ni Ki-tok ê jı̂n-phín tı̄ lâng ê toān-kı̀ tiong bô thang kap i pí-tit ê sū, chhı̀n-chhái lâng to pêⁿ-pêⁿ jı̄n.

M̄-kú i-ê phín-sèng-tiong tē it tù-hiān ê sı̄ sio̍k tı̄ ú-tiū-lāi ke̍k khui-khoah. Lán thâu-chı̍t-ē tha̍k Ki-tok-toān thang kı̂-ı̄ⁿ ê, sı̄ Ki-tok ê it-giân it-hēng, bô hō͘ sı̂-tāi jı̂n-chéng só͘ hān-tiāⁿ. Tng-sı̂ khoàⁿ Ki-tok chò Iû-thài lâng, iā bô chhiūⁿ Iû-thài lâng ; Iû-thài-lâng jia̍t-sim hi-lé toā khoàⁿ-khin goā-pang, m̄-kú Ki-tok bô chhiūⁿ in kok-bı̂n ê sèng. Chiū kóng i sı̄ Lô-má lâng, m̄-kú Ki-tok bô Lô-má-lâng chhut-sek ê lu̍t-hoat chèng-tı̄, bú-la̍t ê phài-thâu. Khoàⁿ Ki-tok chò Hi-lia̍p lâng, iā bô chhin-chhiūⁿ Hi-lia̍p lâng hò͘ⁿ tı̀-sek hèng su-siúⁿ hit khoán.

Chiàu án-ni bô lūn tùi tó-ūi lâi khoàⁿ Ki-tok ê phín-sèng, to bô hō͘ chı̍t sı̂-tāi chı̍t kok-thó͘ chı̍t ê giân-gú só͘ hān, oán-jiân ná thiⁿ ê koân, ná hái ê khoah, pau-koat ú-tiū ê toā, thong kó͘ kim, thàu tang-sai, ha̍h bān-bı̂n ê só͘-kiû, ta̍k-lâng ē hiáu-tit ê. Nā peh soaⁿ chiū ná chai thiⁿ ê koân, nā ha̍k-sı̍p Ki-tok ê phín-sèng, chiū ná chai i ê ko-kiat. Chiū ché thang kóng Ki-tok sı̄ chı̀-hó ê jı̂n-phín ; hok-im kı̀-chiá hō Ki-tok chò “ Jı̂n-chú ” sı̄ ke̍k-tio̍h--ah !

Koh chı̍t hāng : Ki-tok ê phín-sèng tē-it tù-hiān ê chiū-sı̄ bô hâ-chhû ke̍k sûn-choân ê sū, iā sı̄ bô lâng kap i ē pí-tit, bô lūn kó͘ kim tang sai só͘ kóng, tek-hēng iâⁿ Koè chit sè-tāi ê chong-kàu khai-ki-chó͘ ; sui-sı̄ jı̂n-kia̍t, chiàu in ê toān-kı̀ só͘ kóng bô m̄ ū choē-ok ū khoat-hām ê só͘-chāi. Sek-ka sui-jiân ū chē-chē thang o-ló ê phín-sèng, chóng--sı̄ bē thang kóng sı̄ oân-choân bô khiàm-khoeh. Sui-sı̄ Khóng-chú mā kóng, “ Nā-sı̄ sèng kap jı̂n chiū goá kiám káⁿ tng, thiaⁿ-kı̀ⁿ gı̄ m̄-thàn, m̄-hó bē ē ké, sı̄ goá só͘ iu-būn,” án-ni teh thó͘-khùi. Chiàu Je-nó-phun ( Zenophon ) kap Pò͘-lé-to ( plato ) só͘ tù ê chheh, So͘-kek-la-tí ( Socrates ) koat-toàn m̄-sı̄ oân-choân bô khiàm-khoeh ê lâng. I ê ke-lāi ê siⁿ oa̍h, tō-tek ê su-siúⁿ, á-sı̄ chun-kèng hū-jı̂n, bô kap tng-sı̂ ê pêng-siông lâng koh-iūⁿ ; m̄-nā án-ni phah-sǹg tùi choē-ok ê sū ū siuⁿ khoan ê khoat-tiám tı̄-teh. Hoê-hoê kàu-chó͘ Mô͘-bán-be̍k-tek put-chí chai, ka-tı̄ bô kóng chiâu-chn̂g ê tō-tek; thiaⁿ kóng i lı̂m-chiong ê sı̂ kı̂-tó kóng,“ Ah ! Siōng-tè ah ! Sià-bián goá ê choē. ” E-pí-khu-te-ta-su ( Epietetus ) kóng, “ Tı̄ chit sè-kan kám ē chò oân-choân bô khiàm-khoeh--ah ! Tàu-tí bô thang ǹg-bāng; chóng--sı̄ nā chı̄n choân-la̍t lâi siám-pı̄ choē-ok, m̄-sı̄ chò bē-tit-kàu ê sū. ”

Tang sai ê hiân-jı̂n tia̍t-sū só͘ thang khó-chhú--ê, chiū-sı̄ kó͘-bú ióng-béng ê sim chı̄n-la̍t lâi siám-pı̄ choē-ok. Chóng--sı̄ Ki-tok tō-tek ê phín-sèng sı̄ oân-choân bô hâ-hûn, m̄-bat ū hoān-choē, iā m̄-bat jı̄n ū choē-ok ; chiū sui-sı̄ tio̍h hoé-gō͘ tio̍h sià-choē, hit hō ê siūⁿ-liām iā bô ; hoán-tńg hó-táⁿ kong-giân ū sià lâng choē ê koân. Chhin-chhiūⁿ chit khoán ê phín-sèng tı̄ jı̂n-kan ê le̍k-sú boē-bat ū khoàⁿ-kı̀ⁿ ; iū-koh iā bô lâng phû-phiò ê sim.

Kiám-chhái ū lâng beh kóng, Ki-tok sui-jiân chai-kiò ū choē, iáu-kú ūi-tio̍h pa̍t-hāng bo̍k-tek phiàn ka-tı̄, khoa-kháu kóng nā-tiāⁿ. Chóng--sı̄ bô lūn tùi tó-ūi khoàⁿ sı̄ hó lâng bô chhò ê Ki-tok, kan-ta chit-hāng-sū lâi ké-chò, tàu-tí bē thang sı̀n. Ki-tok ê phín-sèng bô thang pí ê sū, sui-jiân iáu ū pa̍t mı̍h thang kóng, chóng--sı̄ i sio̍k tı̄ ú-tiū lāi ke̍k khoah-toā, kap oân-choân, thang siūⁿ sı̄ nn̄g hāng ê toā chhut-sek. Ki-tok-kàu ê úi-tāi sı̄ tùi Ki-tok phín-sèng ê koân, toā.

Tē Jı̄. Ki-tok-kàu úi-tāi ê iàu-tiám sı̄ i pı̄-pān ê kú-tn̂g. Ki-tok-kàu iû-lâi ê kú pa̍t ê chong-kàu bē thang kap i pí-tit. Hoê-hoê-kàu lóng bô sím-mı̍h chún-pı̄, kan-ta chiàu Mô͘-hán-be̍k-tek ê kiàm-kng chhut-hiān tı̄ sè-kan. Iû-thài kàu chò Í-sek-lia̍t bı̂n-cho̍k ê chong-kàu, put-kò sı̄ chhut Ai-kı̍p liáu-āu 50 jı̍t kú nā-tiāⁿ. Kı̂-thaⁿ chiah-ê kàu ê heng khí iā bô lēng-goā kú-tn̂g ı̄-pı̄ siat-hoat. Ki-tok-kàu lâi chit sè-kan tı̄ lâng ê le̍k-sú tiong m̄-sı̄ choân-jiân ko͘-lı̍p ê sū, sı̄ kú-kú ū-pı̄ chı̍t sı̂-tāi koè chı̍t sı̂-tāi, bô choa̍t-tn̄g lâi hoat-ta̍t ê kàu. Hit lāi-tiong ū loā-chē tè ông heng-khí, sian-ti gâu lâng chhut-hiān kā Ki-tok chún-pı̄. Koh khah thang chai--ê chiū-sı̄ Iû-thài lâng ū teh thèng-hāu chū chá-chá Siōng-tè só͘ iok Bí-sài-a kàng-lı̂m ; iā pa̍t kok lâng ū teh ǹg-bāng Sı̂n hoà-sin beh kap lâng chhin-kı̄n ê sū. Pò͘-lé-tō ( Plato ) ū sı̀n bē khoàⁿ-kı̀ⁿ ê Kiù-chú beh lài ; Lô-má ê le̍k-sú-ka Ta-si-ta-su ( Tacitus ) tı̄ i ê chheh-tiong iā tāi-seng kóng, Sè-kài ê Kiù-chú beh lâi. Án-ni Ki-tok sı̄ chò Hi-pek-lâi sian-ti só͘ kóng ê Bí-sài-a, bān-kok bān-bı̂n só͘ ǹg-bāng ; lı̄ taⁿ nn̄g-chheng-nı̂ chêng chiàu hit-sı̂ ê tē-lí só͘ kóng sı̄ sè-kài tiong-sim ê Iû-thài-kok hia chhut-sı̀. I ê iû-lâi ê kú chin-chiàⁿ thang kóng, Hi-pek-lâi lâng ê sı̀n-khò, Hi-lia̍p-lâng ê kok-gú, Lô-má-lâng ê lu̍t-hoat sı̍t-chāi sı̄ chò I ê ín-lō͘--lah !

Tē saⁿ hāng. Ki-tok-kàu úi-tāi ê iàu-kiāⁿ sı̄ ū ke̍k toā ê kám-hoà hō͘ sè-kan. Ki-tok pí-phēng thian-kok chò koà-chhài-chí, sui-jiân pí pah hāng ê chéng-chí khah sè, kàu toā-châng khah toā pa̍t hāng ê chhài-se, giám-jiân chiâⁿ chhiū, poe-chiáu lâi hioh tı̄ i ê ki. Chit ê phı̀-jū sı̄ teh kóng Ki-tok-kàu goā-bı̄n ê chı̀n-pō͘. Koh kóng, thian-kok chhin-chhiūⁿ kàⁿ-bú, hū-jı̂n-lâng the̍h khı̀ khǹg tı̄ saⁿ táu mı̄-hún lāi, kàu lóng-chóng hoat-kàⁿ. Ché sı̄ teh kóng Ki-tok-kàu sim-lêng-lāi ê kiat koé-chí. Goá siūⁿ ài tùi chit nn̄g pêng lâi lūn Ki-tok-kàu ê kám-hoà.

Ki-tok ê sū-gia̍p kan-ta 2, 3 nı̂ kan tı̄ Iû-thài kok thoân-tō, poàⁿ-chiūⁿ-lō͘-ē tı̄ sı̍p-jı̄-kè téng siū chhi-chhám, kám-sı̄ sêng-kong ê sū-gia̍p mah ? I lâi ka-tı̄ ê kok, ka-tı̄ ê peh-sèⁿ m̄ chiap-la̍p i. Ki-tok tı̄ tē-bı̄n-chiūⁿ ê sū-gia̍p thang kóng sı̄ choân-jiân sit-pāi. Koh tng-sı̂ ê ha̍k-seng kó-jiân ū ē-kham-tit chò chiâⁿ Ki-tok só͘ lâu ê gia̍p ê jı̂n-bu̍t á-bô ? Khiok in sı̄ sêng-sı̍t tiong-tı̍t ê chháu-tē lâng, nā lūn sè-sū siā-hoē ê tē-ūi á-sı̄ ha̍k-būn ê koân-lêng khùi-la̍t sı̄ lóng bô poàⁿ-hāng. M̄-kú tùi Kàu-chó͘ sí-āu boē chı̍t pah nı̂-kan, chhin-chhiūⁿ koà-chhài-chí hiah toā ê thian-kok, khui-khoah tı̄ Tē-tiong-hái iân-hoāⁿ. Khoàⁿ ché chin-chiàⁿ thang kóng Ki-tok kàu-hoē ê siat-lı̍p, tı̄ sú-kı̀ tiong ū bô thang pí ê sı̍t-chêng. Chú-āu 300 nı̂ tng-sı̂ chóng-láng sè-kài ê koân Lô-má ê Hông-tè Khóng-sū-tàn-teng chò Ki-tok-kàu-tô͘. Ū lâng teh gı̂ Hông-tè hoán-hoé ê sim; siat-sú Hông-tè hoán-hoé ê sim nā bô chin-sı̍t, chiū tek-khak hō͘ thong-kok ê lâng gí-gı̄ ap-chè. Tùi án-ni lâi khoàⁿ hit-sı̂ Ki-tok-kàu tı̄ Lô-má só͘ tit-tio̍h ê sè-le̍k sı̄ choáⁿ-iūⁿ thang chai--lah ? Chêng hō͘ lâng só͘ kheng-bú ê sı̍p-jı̄-kè taⁿ chò kok-kı̂ ê kı̀-hō, chò tè ông heng-chêng chun-kùi ê kong-pâi. Koh Ki-tok kàng-seng ê nı̂-kō, siōng tùi chèng-hú hā kàu bān-bı̂n lóng teh ēng.

Ki-tok-kàu tı̄ sè-kài chhòng-siat bān-kok kok-chè ê sin hong-sio̍k. Pún-té kok-kok ê lâng khoàⁿ goā-kok lâng chò tùi-te̍k, taⁿ tùi Ki-tok-kàu hō͘ tē-kiû téng ê kok-bı̂n saⁿ chhin-kı̄n hô-ho̍k. Khí-thâu tù Kok-chè lûn-lí ê, sı̄ Iú-go Gu-lo-sia-su ( Hugo Grotius ); ū lâng phêng i só͘ tù ê chheh kóng,“ I só͘ tù chhut-miâ ê kok-chè-hoat sı̄ ēng Sin-Kū-iok chò tē-ki. I tù-su̍t ê su-siúⁿ sı̄ chhut tùi Ki-tok-kàu phok-ài sûn-choân ê cheng-sı̂n. ” Só͘ phoe-phêng chin tio̍h. Hiān-kim ê Kok-chè-lûn-lí sui boē thang sǹg chò chiâu-chn̂g hó, chóng--sı̄ tùi ché ū kó͘-bú sè-kài jı̂n-tō-chú-gı̄, hit-ê kong-lô sı̍t-chāi toā. Ki-tok-kàu ūi-tio̍h jı̂n-tō chı̄n-la̍t hiàn-sin ê sū, chı̍t hāng chı̍t-hāng kóng bē chı̄n. Lô-lı̀n-gû Bú-lê-su ( Loreng Brace ) ê Jı̂n-tō hoat-ta̍t sú só͘ kú-khí-ê thang kóng ū tit-tio̍h i ê iàu-léng, taⁿ siá lâi tùi khoàⁿ chiū-sı̄ :--

Kèng-tiōng loán-jio̍k kap sàn-hiong ê jı̂n-keh; chun-kèng hū-jı̂n; hó-gia̍h lâng tùi kan-khó͘-lâng ê gı̄-bū; tùi-tiōng siáu-jı̂; pó-tiōng kaⁿ-hoān, chhut-goā lâng, sàn-hiong lâng, liân tōng-bu̍t iā tio̍h. Koat-toàn m̄-thang iông-ún chân-jím ap-chè kap lô͘-châi ê chú-gı̄; toaⁿ-sin lâng chheng-khı̀-siùⁿ ê gı̄-bū ; kap kiat-hun ê sı̂n-sèng ; chún-chat ê iàu-kín ; chò kang thàn chı̂ⁿ kong-pı̂ⁿ ê hoat-tō͘; chu-pún ha̍p-tâng; hoat-ta̍t kok lâng ê châi-lêng kàu ke̍k hó ê koân-lı̄; ta̍k-lâng thang hióng-siū chèng-tı̄ siā-hoē ê koân ; chı̍t kok-bı̂n ê hām-hāi sı̄ ta̍k kok-bı̂n ê hām-hāi ê goân-lí ; chū-iû thong-siong kap kok-kok kau-chè chū-iû ê sū. Bo̍h-tit chiàn-cheng; nā put-í tio̍h kau-chiàn, tio̍h siat-hoat hō͘ i chió hām-hāi ; koh ū kok-chè chhâi-phoàⁿ lâi tı̂-hông kau-chiàn boē hoat-choh ê tāi-seng.

Í-siōng sı̄ Ki-tok-kàu chú-gı̄, hiān-kim sı̍t-hêng tı̄ sè-kài. Khoàⁿ choè-kı̄n 100 nı̂ kan Ki-tok-kàu ê oa̍h-tāng koh khah thang kiaⁿ--tio̍h:--chhin-chhiūⁿ siat Chú-jı̍t o̍h ; Goā-kok Soan-kàu ê sū-gia̍p ; Chheng-liân hoē ; Kiù-sè-kun ; Kiōng-lē hoē ; Kı̀m-chiú hoē ; kái-liông kaⁿ ga̍k ; pó-hō͘ chhut-kaⁿ lâng ; kiù-chè pı̂n-bı̂n ; kı̂-û ǹg-bāng kái-liông siā-hoē ê chong-kàu ūn-tōng ; kè-bô͘ chò sè-kài ê hok-khı̀ hiah-ê sū chiàu hiān-kim ê sı̍t-chêng sı̄ lâng lâng só͘ chai. Chú ê kı̂-tó-bûn kóng, “ Lí ê kok lı̂m-kàu ”, taⁿ khak-sı̍t ū teh èng-giām.

Chóng--sı̄ beh chóng-kiat lâi lūn, tio̍h chiong lóng-chóng sū-chêng lâi chham-khó, nā ài bêng Ki-tok-kàu Úi-tāi ê sèng-chit : kan-ta chiong Ki-tok ê phín-sèng, I-ê sū-gia̍p kap sū-gia̍p ê goā-pō͘ só͘ hián-bêng-ê, beh lâi chiâu-chai sı̄ bô kàu-gia̍p ; tek-khak tio̍h pah-chhioh ê tek-ko thâu koh chı̀n chit pō͘, pún-sin chı̍t lâng chı̍t lâng siū tio̍h Ki-tok ê kám-hoà chò oa̍h-miā, lâi káng-kiù chhiau-chhoē i lāi-bı̄n ê sū-sı̍t, chiah ē-ēng-tit. Ki-tok ê sù-tô͘ Pó-lô kóng, “ Goán bat goán ê Chú Iâ-so͘ Ki-tok.” I sı̄ tùi sı̍t-giām, sı̂n-lêng, pún-sin lâng, lâi bat Kiù-chú. Chit hō sı̍t-giām ê tı̀-sek sı̄ chò i lāi-tiong ke̍k-toā ê la̍t, chò i chı̍t-sı̀ lâng ê Chú. “ Goá oa̍h, sı̄ ūi-tio̍h Ki tok ; sí, iā sı̄ goá ê lı̄-ek “; án-ni hō͘ i hiah kám-kek, pàng-sak chó͘-sian ui-giâm ê chong-kàu, chun-kùi, tē-ūi, miâ-siaⁿ, khoàⁿ chò pùn-sò, ka-tı̄ lâi chò Ki-tok ê lô͘-po̍k, thoân lâng só͘ hiâm ê kàu iā bô kiàn-siàu.

Ki-tok-kàu m̄-sı̄ sí-sı̀n ê tiâu-kui, iā-sı̄ chheng-khı̀ ê lí-sióng (siūⁿ hiah hó chiū hiah hó), tō-tek kà-sı̄ ê oē, iā m̄-sı̄ thoân-thé. Ki-tok-kàu sı̄ hō͘ lâng oa̍h, hō͘ lâng têng-thâu-siⁿ, sı̂n chín-kiù ê koân-lêng khùi-la̍t. Ki-tok-kàu m̄-sı̄ oá-khò châi-lêng bú-le̍k iā-sı̄ goā-kau ê chhiú-toāⁿ, bo̍k-su ê la̍t lâi iâⁿ sè-kan; sı̄ tùi “tāi-seng chín-kiù Iû-thài-lâng kap chiah-ê Hi-lı̄-nı̂ lâng kap hoān-nā sı̀n ê lâng sı̂n ê la̍t ê Hok-im”; khí Siōng-tè ê kok tı̄ sim-lêng-téng. Ki-tok-kàu sè-le̍k ê chhim koh toā sı̄ tùi toaⁿ-sin lâng sı̍t-giām lâi chai. Ki-tok-kàu nā kó-jiân ū chiàu goá téng-bı̄n só͘ kóng i ê kàu-chó͘ ê jı̂n-phín, i ê liāu-lí chún-pı̄, kap sı̍t-chāi ê kám-hoà, pún-sin lâng só͘ bat chín-kiù ê sı̍t-giām, úi-tāi ê Sèng chit-châi ê, án-ni thang bêng-chai m̄-sı̄ pêng-siông phó͘-thong ê chong-kàu lah. Sèng-keng kóng: “Chhin-chhiūⁿ hiah toā ê chín-kiù lán chiah-ê khoàⁿ-choè bô iàu-kín, cháiⁿ-iūⁿ oē tô-siám-tit” (Hi-pek-lâi 2:3)? Bān-it Ki-tok-kàu ê iàu-kiāⁿ nā khoàⁿ lo̍h-kau khı̀, iā-sı̄ m̄ jı̄n soà lı̄-khui, che sı̄ hō͘ tùi-tiōng sı̍t-bū bô kap che kı̄n-sè-tāi ê cheng-sı̂n saⁿ-siāng, chiàu-lí-khı̀ lâi káng-kiù hit-hō chı̀-khı̀ ê lâng só͘ bô chhú.

(Tâi-lâm Kàu-hoē-pò tē 302-304 koàn, 1910 nı̂ 5-7 ge̍h)