Lí-un-su-teng Tāi-pı̍t (David Livengstone)
Nı̂-lí Lí-un-su-teng kap i ê hū-jı̂n-lâng, khiā-khí tı̄ So͘-kek-lân ê chı̍t ê to͘-chhı̄ Kek-lia̍p-su-ko. In nn̄g lâng sı̄ láu-sı̍t kèng-khiân ê lâng, iā kàu-ke̍k jia̍t-sim ho̍k-sāi Siōng-tè. Sè-kan ê chı̂ⁿ-châi in khiok sı̄ bô, nā-sı̄ in nn̄g lâng bô m̄ kut-la̍t choè-kang lâi iúⁿ-chhı̄ in ê kiáⁿ-jı̂.
In ū chı̍t ê ta-po͘ kiáⁿ hō-choè Tāi-pı̍t, tı̄ 1813 nı̂ 3 ge̍h 19 jı̍t chhut-sı̀. In-ūi pē-bú sàn-chhiah, Tāi-pı̍t tùi soè-hàn chiū khı̀ hō͘ lâng chhiàⁿ. I cha̍p hè ê sı̂ ū jı̍p chit-pò͘ ê kang-tiûⁿ, tı̄ hia tùi thàu-chá kàu ê-hng, khûn-khûn choè kang. Sim chin him-bō͘ ài tha̍k-chheh, m̄-kú bô tú-hó ê ki-hoē, Tāi-pı̍t ko͘-put-chiong khiām chı̂ⁿ lâi boé chheh. Tı̄ kang-tiûⁿ chit-pò͘ ê sı̂, i ná chit ná tha̍k. Choè kang liáu, tı̄ ê-hng sı̂ i koh khı̀ iā-ha̍k bián-kióng, koh khoàⁿ choē-choē khoán ê chheh.
Kàu cha̍p-jı̄ hè ê sı̂, i siông-siông ka-kı̄ siūⁿ chiong-lâi i tio̍h choè sím-mı̍h khoán ê kang. Tit-tio̍h pē-bú ê hó kà-sı̄ kap Sèng-chheh ê kám-tōng, iū-koh thiaⁿ-kı̀ⁿ soan-kàu-su kóng, tı̄ ı̄ⁿ-pang ū toā khiàm-kheh lâng khı̀ hia thoân-pò Chú ê hok-im kap i-pı̄ⁿ. Hit-sı̂ Tāi-pı̍t iáu chió hè, m̄-kú i oē hiáu khǹg chit ê chı̀-goān, kóng, Pa̍t-jı̍t i nā toā-hàn, i tek-khak beh choè soan-kàu-su. Chit ê chı̀-goān hō͘ i ê sim-koaⁿ ná ióng-kám, ná him-bō͘ ài tha̍k khah koân ê ha̍k-hāu. Tùi hit-tia̍p liáu-āu, i kam-goān choè khó͘ ha̍k-seng, koh bô m̄ chı̄n i só͘ oē lâi bián-kióng. Nā-sı̄ i lóng m̄-bat tit-tio̍h pa̍t lâng chı̍t sián chı̂ⁿ ê pang-chān.
Tı̄ 1838 nı̂, hit-sı̂ i tú-tú jı̄-cha̍p-gō͘ hè, Lí-un-su-teng Tāi-pı̍t siū-tio̍h Lûn-tun Kàu-hoē (London Missionary Society) ê chhui-chiàn, i chiū khı̀ hù in ê chhı̀-giām. Chóng-sı̄ i ū chı̍t hāng khoat-tiám,chiū-sı̄ i ê kháu-châi bô kàu loā hó. Khiā tı̄ chèng-lâng ê bı̄n-chêng lâi soat-kàu, i chin-chiàⁿ m̄ koàn-sı̀. Só͘-í ū chı̍t pái tú beh soat-kàu ê sı̂, i só͘ pı̄-pān ê tō-lí choân-jiân boē kı̀-tit. I bı̄n âng, put-tek-í koh lo̍h--lâi.
Chóng-sı̄ i chin chhut-la̍t koh gián-kiù, koh chún-pı̄. Le̍k-kè saⁿ ge̍h jı̍t kú, chiū ta̍k hāng lóng ū kı̍p-tē. I ê tiám-sò͘ iā chin koân. Iáu-kú Soan-tō-pō͘ siūⁿ, khah hó m̄-thang phài i khı̀ Tiong-kok,á-sı̄ Ìn-tō͘; tek-khak tio̍h phài i khı̀ A-hui-lı̄-ka, in-ūi hit só͘-chāi ê o͘-bı̄n lâng khah bô khai-hoà.
Hit-sı̂ chhut-miâ ê Soan-kàu-su Mô͘-hat Phok-sū(Dr. Moffat) tú-tú tùi A-hui-lı̄-ka tò-lâi, Lí-un-su-teng thiaⁿ-kı̀ⁿ i só͘ kóng--ê, koh-khah koat-sim ài khı̀ A-hui-lı̄-ka choè Chú ê kang. Hit-sı̂ i í-keng tha̍k chut-gia̍p, koh ū tit-tio̍h i-ha̍k-sū ê ha̍k-ūi.
Tı̄ 1840 nı̂ 11 ge̍h 20 jı̍t, tı̄ Lûn-tun chhı̄ ê lé-pài-tn̂g ū siat-lı̍p i choè bo̍k-su. Chit sı̂ i tú-tú jı̄-cha̍p-poeh hè. I ê sin-thé put-chí ióng-kiāⁿ. I ê keng-thâu khoah, i ê bı̄n-māu put-chí hó siⁿ-choè. Nā-sı̄ lūn kóng-oē i chin un-sûn. I iā kàu-ke̍k khiam-pi koh chin ū lé-sò͘.
I tāi-seng tah-chûn kàu A-hui-lı̄-ka ê lâm-pêng, āu-lâi chē gû-chhia chiūⁿ pak, iok ū 700 Eng lí, kàu chı̍t só͘-chāi hō choè Bê-khu-a-lân (Bechoanaland). Mô͘-hat Phok-sū, saⁿ-cha̍p nı̂ chêng ū khı̀ hia siat-kàu. Lí-un-su-teng ê bo̍k-tek, sı̄ ài khı̀ koh-khah Pak-pêng, koh-khah koân ê só͘-chāi, ǹg-bāng tı̄ hia thang kiàn-siat sin ê kàu-hoē. In-ūi tı̄ hia, khı̀-hāu ū khah hó. Chho͘-chho͘ kàu-ūi ê sı̂, i tiàm tı̄ Bê-khu-a-lân lâng ê tiong-kan la̍k ge̍h jı̍t kú. Tı̄ hia soà o̍h in ê khiuⁿ-kháu. Āu-lâi i koh chiūⁿ pak, khı̀ kàu Mâ-bô-sa (Mabocha) ê toē-hng, ǹg-bāng tı̄ hia thang thoân-pò Chú pó-poè ê tō-lí.
Tı̄ hit só͘-chāi, sai chin-chiàⁿ choē, koh chin hiông-ok. Put-sı̂ chhut-lâi kā-sí lâng ê gû, iûⁿ. Lâng iā siông-siông hō͘ in kā-sí. Soaⁿ-nih ê lo̍k, kiuⁿ-á, soaⁿ-ti iā sı̄ put-sı̂ hō͘ in kā--khı̀. Hiah ê sai chin ū la̍t koh toā chiah, sui-jiân toā chiah ê chhiah-gû iā thoa-tit cháu. Bô kı̂-koài hit toē-hng ê o͘-bı̄n lâng chin kiaⁿ sai, tı̀-kàu m̄-káⁿ chhut-khı̀ kap in tí-te̍k. Só͘ ū ê gû kan-ta hō͘ sai tı̍t-tı̍t kā khı̀ chia̍h. Iū-koh in chin gâu khǹg bê-sı̀n, tùi án-ni in it-hoat bô ài khı̀ phah sai. Siat-sú nā káⁿ khı̀, iā sı̄ bô sím-mı̍h tú-hó ê khı̀-hâi, put-kò sı̄ kia̍h pio-á nā-tiāⁿ, chóng-sı̄ in ê pio-á put-chí lı̄-hāi, in-ūi hiah ê o͘-bı̄n lâng chin gâu siā. In siông-siông khı̀ phah la̍h,nā tú-tio̍h ok ê iá-siù, in chiong pio-á kā i siā.
Taⁿ Lí-un-su-teng khoàⁿ-kı̀ⁿ hit toē-hng ê gû, iûⁿ sit-lo̍h chin-chiàⁿ choē, in-ūi siông-siông hō͘ sai kā khı̀. Iū-koh in-ūi hiah ê lâng tio̍h-kiaⁿ m̄-káⁿ khı̀ tí-khòng hiah ê sai, i boē bián-tit hó-táⁿ chhut-thâu,chio-ho͘ hiah ê o͘-bı̄n lâng kap i choè-tı̄n khı̀ phah sai. In tāi-ke jı̍p chhiū-nâ lāi, Lí-un-su-teng pún-sin kia̍h siang-kóng chhèng; kı̂-û ê o͘-bı̄n lâng kia̍h pio-á, koh ū chı̍t tı̄n lâng tùi chiu-ûi, tı̍t-tı̍t pau-lâi, iā toā siaⁿ hoah. Ǹg-bāng nā ū sai bih tı̄ ām-ām ê koaⁿ-bé lāi, thiaⁿ-kı̀ⁿ lâng ê siaⁿ, i ka-kı̄ oē thiàu-chhut--lâi. Kó-jiân chiàu in só͘ phah-sǹg.
Koh tia̍p-á-kú chı̍t chiah toā chiah sai tùi koaⁿ-bé lāi cháu chhut--lâi. I ê thâu-khak kia̍h koân-koân sı̀-koè khoàⁿ. I ê bé-liu phoa̍h-lâi phoa̍h-khı̀, chin-chiàⁿ ū chı̍t ê ui-hong ê khoán-sit. Hit-sı̂ i lı̄ Lí-un-su-teng iok ū sı̀-cha̍p kha-pō͘. Iáu-bē thiàu ê sı̂, Lí-un-su-teng tāi-seng khui chhèng. Chhèng-chí phah-tio̍h sai ê keng-thâu, siong chin tāng. Chóng-sı̄ sai bô hiān sí. Tú-tn̄g tı̄ i sin-piⁿ ū chı̍t tè toā tè chio̍h,hit chiah sai chiū tùi chio̍h-thâu ēng chhùi kā i tı̍t-tı̍t khoè. Kia̍h-thâu khoàⁿ-kı̀ⁿ Lí-un-su-teng, hit-sı̂ i kia̍h chhèng tú-tú beh koh phah, nā-sı̄ sai thiàu oá--lâi, tı̍t-tı̍t kā i kā; ná chhin-chhiūⁿ niau kā niáu-chhú chı̍t-iūⁿ. Lí-un-su-teng hō͘ i kā-teh tı̍t-tı̍t hiù, kàu thong seng-khu lóng bâ-pı̀, m̄-chai thiàⁿ. Chhin-chhiūⁿ niau-chhú hō͘ niau kā, iā boē hiáu-tit cháu. Lí-un-su-teng ê ba̍k-chiu kim-kim khoàⁿ sai,nā-sı̄ i ê seng-khu boē-oē tín-tāng. I ê tò-chhiú ê kut lóng kā kàu chhùi-chhùi. Sai koh khui chhùi beh koh kā ê sı̂, hut-jiân khoàⁿ-kı̀ⁿ chı̍t ê lâng chhiú kia̍h pio-á, sai chiū pàng-sak Lí-un-su-teng, thiàu-oá beh kā hit ê lâng. Chit ê lâng chiū-sı̄ Lí-un-su-teng só͘ sı̀n-iōng ê pō͘-hā. I khoàⁿ-kı̀ⁿ chú-lâng hō͘ sai kā, kín cháu-oá beh khı̀ kiù i; nā-sı̄ hit chiah tio̍h tāng-siong ê sai, thiàu oá lâi khoè i ê kha-kut, hiám-hiám soà kā i kā-sí.
Chóng-sı̄ sai ê la̍t í-keng beh chı̄n, in-ūi i í-keng siū tāng-siong. Koh tia̍p-á-kú, i ka-kı̄ tó-lo̍h--khı̀,khùi chiū tn̄g.
Nā-sı̄ Lí-un-su-teng ê tò-chhiú, kàu chı̍t-sı̀-lâng lóng boē koh oân-choân; in-ūi kut í-keng hō͘ hit chiah sai kā kàu chhùi-chhùi. I ê tò-chhiú tùi chit sı̂ liáu-āu, lóng boē koh kia̍h koân.
Lí-un-su-teng khiā-khí tı̄ Mâ-bô-sa kàu 1884 nı̂. Siāng hit-nı̂, i chhoā Mô͘-hat Phok-sū ê cha-bó͘-kiáⁿ choè i ê bo̍k-su-niû. In ǹg-bāng beh kú-kú tiàm tı̄-hia lâi thoân-pò Iâ-so͘ Ki-tok ê hok-im, nā-sı̄ ū pa̍t ê tâng tio̍h-boâ ê lô͘-po̍k kap in bô tâng-ı̀. Lí-un-su-teng ka-kı̄ hoaⁿ-hí jiōng-pō͘. Hêng-lí khoán hó,i kap bo̍k-su-niû, bô kiaⁿ kan-khó͘, hui-hui chiū koh khí-sin khı̀ koh-khah pak-pêng ê só͘-chāi; ǹg-bāng tı̄ hia thang koh-chài kiàn-tı̀ chı̍t ê kàu-hoē. Kàu ūi ê sı̂, tú-tio̍h chı̍t ê thâu-ba̍k miâ Se-ke-lé (Sechele)put-chí chhin-chhiat. In-ūi khiàm-kheh só͘-chāi, Lí-un-su-teng tùi i boé chı̍t tè toē, thang choè khí chhù ê lō͘-ēng. Chit ê thâu-ba̍k put-chí ū tı̀-sek, iā chin khó-chhú. Chai-iáⁿ ha̍k-būn oē choè lâng ê lı̄-ek, i iā hó-táⁿ chiū-kūn Lí-un-su-teng, kiû i tek-khak tio̍h kà-sı̄ i tha̍k tām-po̍h chheh. Tùi i ê bián-kióng, i iā o̍h kàu oē-hiáu siá-jı̄. Āu-lâi soà sı̀n tō-lí. I ê phín-hēng iā ná toan-chiàⁿ. Lūn ho̍k-sāi Siōng-tè, i put-chí jia̍t-sim. Tō-lí chiām-chiām ná bat. Saⁿ nı̂ āu, i ū tùi Lí-un-su-teng niá soé-lé.
Khó-sioh tı̄ chit sı̂-chūn thong hit toē-hng, lóng tú-tio̍h toā khó-oāⁿ. Khoe-chúi lóng ta-khı̀. Koh kú-kú lóng bô hō͘. Sı̍t-chāi chin-chiàⁿ sı̄ toā khòng-hān. Chhài-soe lóng pha̍k sí, ngó͘-kok bô thang siu-sêng. Ki-hng ê jı̍t liâm-piⁿ kàu. Lí-un-su-teng kap thong chng ê lâng, koáⁿ-kín khoán hêng-lí khı̀ khah pak-pêng ū chúi ê só͘-chāi. Taⁿ i koat-ı̀ beh chhē khah ū chúi, khah tú-hó ê só͘-chāi, lâi choè i sin ê thoân-tō-toē. Ǹg-bāng chiong-lâi tı̄ hia thang kú-tn̂g khiā-khí. Koh thang thoân-pò Chú ê hok-im tı̄ hit toē-hng. Koh bián ūi-tio̍h khó-oāⁿ kap ki-hng ê in-toaⁿ lâi poaⁿ-soá. I iā thiaⁿ-kı̀ⁿ lâng kóng, pak-pêng sı̄ chin hó só͘-chāi. Tı̄ hia ū koân-soaⁿ, ū toā chhiū-nâ, ū toā ê ô͘, iā ū toā tiâu hô. Hit toē-hng ê chhut-sán iā chin choē. Thiaⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê hó siau-sit, Lí-un-su-teng jú ài chiūⁿ pak. Só͘-í tı̄ 1849 nı̂ ê la̍k ge̍h tiong, i kap kúi-nā ê tâng-phoāⁿ, tiong-kan ū pún-kok ê hó pêng-iú, í-kı̍p saⁿ, sı̀ cha̍p ê o͘-bı̄n lâng, saⁿ-kap choè-tı̄n beh khı̀ pak-sı̀. Tı̄ lō͘-tiong ê sı̂, in hut-jiân-kan hoat-kiàn tio̍h chı̍t ê chiáⁿ-chúi ê ô͘. Chit ê ô͘ ê miâ chiū-sı̄ Nâ-bí (Lake Ngami). Pún-jiân sı̄ thiaⁿ-kı̀ⁿ lâng kóng, taⁿ kó-jiân chhin-ba̍k khoàⁿ-kı̀ⁿ. Chin-chiàⁿ ū iáⁿ, tı̄ hit toē-hng ū chhiū-nâ, ū choē-choē ô͘, iā ū toā tiâu hô. Hia ê jı̂n-sò͘ iā sı̄ chin-choē.
Chhē-tio̍h chit ê khah an-ún, khah hó ê só͘-chāi, Lí-un-su-teng kàu-ke̍k hoaⁿ-hí. I sûi-sı̂ koh tò-tńg khı̀ chhoā i ê bó͘-kiáⁿ kap Se-ke-lé thâu-ba̍k, í-kı̍p jı̄-cha̍p-goā ê o͘-bı̄n lâng lâi kàu chit ê só͘-chāi. Hit sı̂ sı̄ 4 ge̍h, (1850 nı̂). Khó-sioh koh bô loā kú in tio̍h koh chhian-soá. Sı̄ in-ūi tı̄ hit toē-hng ū choē-choē tùi-te̍k siông-siông ài chó͘-chí Lí-un-su-teng ê kang. Iū-koh i ê tē-sı̀ kiáⁿ iā sí tı̄ hia. Bo̍k-su-niû iā siông-siông tú-tio̍h phoà-pı̄ⁿ. Tùi án-ni put-tek-í koh-chài khı̀ khah pak-pêng ê só͘-chāi.
Khí-sin liáu, in tı̍t-tı̍t kiâⁿ kàu Má-ko-lô (Mako-lolo). Koh khı̀ ê só͘-chāi chiū-sı̄ Sam-pí-se hô (Zambesi) Chit tiâu hô hui-siông toā, lı̄ hái iā chin hn̄g. Tı̄ Lí-un-su-teng só͘ kàu ê só͘-chāi hit tiâu hô ê khoah iok ū 500 pō͘. Pún-jiân bô lâng chai tı̄ A-hui-lı̄-ka ū chit tiâu Sam-pí-se hô. Hit ê toā kap tn̂g sı̍t-chāi kap sè-kài chhut-miâ ê toā hô oē saⁿ-pí--tit. Bô kı̂-koài Lí-un-su-teng hit jı̍t kàu-ke̍k hoaⁿ-hí, in-ūi chit tiâu hô sı̄ i tē-it tāi-seng hoat-kiàn--tio̍h.
M̄-kú ū chı̍t hāng hō͘ i ê sim chin-chiàⁿ hoân-ló,hō͘ i put-sı̂ teh khoà-lū. Chiū-sı̄ tı̄ hit só͘-chāi ū chı̍t khoán chin pháiⁿ ê hong-sio̍k. Chiū-sı̄ lâng lia̍h lâng khı̀ choè lô͘-lē. Tùi-te̍k chı̍t-ē kàu, kui chng ê lâng nā bô cháu, chiū hō͘ in lia̍h-khı̀ hn̄g-hn̄g ê só͘-chāi boē choè lô͘-châi. Lāu--ê, bô-lūn lâm, lú, lóng hō͘ in thâi. Siàu-liân--ê, ēng thih-liān liān, āu-lâi kui-tı̄n khan khı̀ hái-kháu boē. Phoà-pı̄ⁿ boē kiâⁿ--ê, pàng tı̄ lō͘-nih hō͘ in sí. Lāu-bú phō gín-ná, nā-sı̄ siān kiâⁿ boē khı̀, in chiū chiong gín-á lia̍h khı̀ hiat-sak. Lāu-bú ê khó͘-sim,thı̂-khàu, kap kiû-chêng iā sı̄ bô chhái-kang. Nā kàu hái-kı̂ⁿ ê só͘-chāi, in chiong só͘ lia̍h ê lâng lóng khı̀ boē. Chı̍t lâng boē chı̍t lō͘; ka-cho̍k lóng sı̀-soàⁿ. Pē-bú khoàⁿ-kı̀ⁿ kiáⁿ-jı̂ hō͘ lâng boē; kiáⁿ-jı̂ khoàⁿ-kı̀ⁿ pē-bú iā hō͘ lâng boē. Tāi-ke kàu sí bô thang koh-chài saⁿ-kı̀ⁿ. Chit khoán ê hong-sio̍k sı̍t-chāi chân-jím kàu-ke̍k. M̄-nā án-ni, nā-sı̄ boé-khı̀ liáu, in ê chú-lâng nā beh phah chiū phah, nā beh kòng chiū kòng. Sı̍t-chāi in ê kan-khó͘ sı̄ oh-tit kóng.
Khoàⁿ-kı̀ⁿ chit khoán ê chân-jím, Lí-un-su-teng tùi hit sı̂ chiū koat-sim ài ēng hoat-tō͘ lâi tháu-pàng chiah ê tú-tio̍h chhiⁿ-chhám ê lâng.
I koat-ı̀ ài hoè-bô chit khoán ê pháiⁿ hong-sio̍k. Chóng-sı̄ i chai che sū m̄-sı̄ hiah khoài soah. Kiám-chhái tio̍h koh choē-choē nı̂ chiah oē hoè-bô chit khoán ê tāi-chı̀.
Chhut-goā tı̄ A-hui-lı̄-ka ê chhim-soaⁿ sı̍t-chāi chin-chiàⁿ bô lı̄-piān. Lí-un-su-teng taⁿ siūⁿ khah hó tio̍h hō͘ i ê bó͘-kiáⁿ tāi-seng tò-khı̀ pún-kok. Chóng-sı̄ lō͘-hùi bô kàu-gia̍h, i ê hó pêng-iú Ô͘-se(Oseveel) thoè i siat-hoat. Ô͘-se sı̄ i pún-kok ê lâng. I chò lâng chin un-sûn. Ū kúi-nā pái i kap Lí-un-su-teng saⁿ-kap chhut-goā, saⁿ-kap thàm-hiám. I khoàⁿ Lí-un-su-teng sı̄ chı̍t ê hó koh chı̄n-tiong ê lâng. Lí-un-su-teng pún-sin iā chin thiàⁿ i. Taⁿ in tāi-ke saⁿ-kap choè-tı̄n lo̍h lâm-pêng. Lí-un-su-teng beh tùi hia siat-hoat hō͘ i ê ka-cho̍k tah chûn kàu Eng-kok. Kap ka-cho̍k saⁿ lı̄-pia̍t liáu-āu, tı̄ 6 ge̍h 8 jı̍t (1852 nı̂), Lí-un-su-teng pún-sin koh chiūⁿ pak. Sı̀-nı̂ kú ê tiong-kan tú-tio̍h chióng-chióng ê chhiⁿ-chhám, poâⁿ-soaⁿ kè niá, liâu-khoe kè hô, siông-siông iau-gō, i iā bô siūⁿ siān, put-kò chı̄n i só͘ oē beh chhē chı̍t ūi tú-hó ê só͘-chāi thang lâi kiàn-siat chı̍t ê thoân-tō-kài. Iū-koh ài pang-chān hiah ê siū-lia̍h ê lô͘-lē, ǹg-bāng oē-tit-thang hō͘ in tit-tio̍h tháu-pàng.
I siông-siông kóng, Hok-im tio̍h thoân kàu ta̍k só͘-chāi, tio̍h thoân kàu ta̍k cho̍k oē bat Chú Iâ-so͘ Ki-tok ê miâ. Só͘-í m̄-thang put-sı̂ tiàm tı̄ chit só͘-chāi lâi choè Chú ê kang. Khah iàu-kín tio̍h pò-iông Ki-tok ê miâ tı̄ choē-choē lâng ê tiong-kan.
Í-keng siūⁿ chı̍t ê hó hong-hoat, ǹg-bāng oē lı̄-ek tı̄ A-hui-lı̄-ka ê o͘-bı̄n lâng, i chiū chı̄n-la̍t pháu-cháu khı̀ kàu gûi-hiám, bô lâng bat kàu ê só͘-chāi. Lō͘-tiong tú-tio̍h tùi-te̍k ài hām-hāi i, i iā sı̄ bô pàng-soah i só͘ kè-e̍k ê kang.
Hit sı̂ ū Hô-lân lâng ê hō͘-è tı̄ hit toē-hng teh khai-khún. In khoàⁿ-kı̀ⁿ i ài pang-chān hiah ê bô khai-hoà koh hō͘ lâng khoàⁿ-khin ê o͘-bı̄n lâng, chiū ēng choē-choē hong-hoat beh lâi chó͘-tòng i ê kang. In-ūi chiah ê Hô-lân lâng só͘ ài ê, chiū-sı̄ oē hō͘ hiah ê o͘-bı̄n lâng lâi choè in ê lô͘-châi. In lóng sı̄ siūⁿ ka-kı̄ ê lı̄-ek. Chū-jiân in só͘ siūⁿ ê kap Lí-un-su-teng ê ı̀-kiàn lóng bô siâng. Lí-un-su-teng ài hiah ê o͘-bı̄n lâng tit-tio̍h khoàⁿ-oa̍h kap chū-iû. I bô ài in kan-khó͘ koh choè lâng ê lô͘-châi, hō͘ lâng put-sı̂ pháiⁿ khoán-thāi. Hiah ê Hô-lân lâng chiū m̄-sı̄ án-ni. In ê sim-koaⁿ siⁿ-khí oàn-hūn; soà ēng choē-choē bô tō-tek ê hong-hoat lâi sún-hāi Lí-un-su-teng ê chhù-the̍h kap i chhù-lāi só͘ ū ê mı̍h-kiāⁿ. Ta̍k hāng lóng kā i phah pháiⁿ.
Ài chhē lō͘ kàu Sai-pêng
Lí-un-su-teng tú-tio̍h chit khoán ê kéng-gū, sim-koaⁿ kàu-ke̍k kan-khó͘. Taⁿ ko͘-put-chiong tio̍h koh chhian-soá khı̀ kàu khah hn̄g ê só͘-chāi. Tāi-seng chún-pı̄ lō͘-tiong só͘ tio̍h khiàm-ēng ê kan-niû,í-kı̍p pa̍t-hāng, chhin-chhiūⁿ tê, thn̂g, piáⁿ, io̍h, chhiūⁿ-gê thang choè táu-oāⁿ ê lō͘-ēng, hoàn-teng, i-chiûⁿ, phē-pho͘ téng, i chiū chhoā jı̄-cha̍p-chhit ê Má-ko-lô lâng kap i choè-tı̄n khı̀. Só͘ toà ê mı̍h-kiāⁿ lím-lím-á kàu-gia̍h thang hō͘ hiah toā-tı̄n ê lâng ēng.
In tı̄ lō͘-tiong la̍k-ge̍h jı̍t kú. Só͘ kàu ê só͘-chāi,tû-khı̀ o͘-bı̄n lâng í-goā, bô lâng bat kàu. Tı̄ 11 ge̍h 11 jı̍t (1853 nı̂), in an-jiân kàu Sam-pí-se hô-kiⁿ.
Chit só͘-chāi ê khı̀-hāu hui-siông joa̍h, iū-koh chin sip-lūn, sui-jiân khang kiâⁿ, lâng iā liâm-piⁿ siān. Hô-hòng in bô tú-hó ê só͘-chāi thang an-hioh. In ê jı̍t-sı̍t iā-sı̄ bô kàu. Tú-tio̍h chit khoán ê kéng-gū, Lí-un-su-teng ê sim-sı̂n iáu chin oa̍h-tāng. I koh sı̄ hò͘ⁿ-ha̍k ê lâng, só͘-í bô m̄ siông-siông gián-kiù hit toē-hng só͘ ū ê sı̍t-bu̍t kap tōng-bu̍t.
Siat-sú lō͘-tiong nā ū ki-hoē, i bô m̄ siông-siông thoân-pò Chú ê miâ kap I ê hok-im hō͘ hiah ê bê-sı̀n ê lâng thiaⁿ. In-ūi i sı̄ i-seng, i iā siông-siông kā lâng i-pı̄ⁿ.
Lo̍h-hō͘ ê sı̂ í-keng kàu. Tı̄ hia múi-jı̍t lóng sı̄ lo̍h toā hō͘, beh chhut-mn̂g chin-chiàⁿ put-piān. Ta̍k sı̀-koè lóng chin sip. Lâng chin khoài phoà-pı̄ⁿ, Lí-un-su-teng choē-choē pái tú-tio̍h jia̍t-chèng,nā-sı̄ in só͘ kàu ê só͘-chāi, thó͘-toē chin pûi, jı̂n-sò͘ iā chin choē. Chóng-sı̄ hit só͘-chāi ê lâng chin iá-bân. In siông-siông ài thâi lâng. Ū-sı̂ soà chia̍h lâng-bah. Chit khoán ê lâng, bı̄n o͘ chhin-chhiūⁿ tiáⁿ-toé. In ê thâu-mn̂g khiû-khiû; in ê chhùi-tûn o͘-o͘, koh hui-siông kāu. Ū-ê chin lò, koh chho͘-ióng. Iā ū chı̍t khoán oé-jı̂n toà tı̄ chhiū-nâ lāi. Ta-po͘--ê sı̀-chhioh goā koân nā-tiāⁿ; cha-bó͘--ê koh-khah soè-hàn. In bô chèng-choh, kan-ta oá-khò phah-la̍h kap chia̍h chhiū-nâ lāi só͘ chhut ê mı̍h lâi seng-oa̍h. Lí-un-su-teng tùi hit khoán ê toē-hng keng-kè, siông-siông tú-tio̍h gûi-hiám, in-ūi chhiⁿ-hoan chin-kiap.
Chē sió-chûn-á tı̄ hit tiâu toā hô í-keng nn̄g-ge̍h jı̍t kú. In tı̄ lō͘-tiong, chiah sió-khoá hioh-khùn, āu-lâi tùi hia kiâⁿ-lō͘ beh khı̀ Lô-àn-tà (Loanda),tı̄ sai-pêng oá hái ê só͘-chāi, Lí-un-su-teng in-ūi bô bé thang khiâ, chiū khiâ gû, chū-jiân pí bé khah bān kiâⁿ. Chit khoán ê lú-hêng sı̄ chin bô sóng-khoài koh chin bān; put-kò sı̄ jı̍t-jı̍t ûn-ûn-á teh chı̀n. Keng-kè kúi-nā ge̍h jı̍t kú, in iáu teh nǹg toā chhiū-nâ. Chhiū-nâ lāi ê chhiū kap tı̂n-á chin-chiàⁿ cha̍t. Nā bô ēng pó͘-thâu lâi chhò, lâng kiâⁿ bô lō͘. Iū-koh ū chı̍t hāng toā-toā chó͘-chí in ê chı̀n-pō͘, Toā-hō͘ chı̍t-ē lo̍h, ta̍k sı̀-koè tâm lok-lok.
In só͘ keng-kè ê só͘-chāi oán-jiân chhin-chhiūⁿ làm-chhân. Só͘ ū ê mı̍h-kiāⁿ í-kı̍p saⁿ-khò͘ put-sı̂ siⁿ-ko͘. Ê-hng sı̂ iā bô chı̍t ūi ta ê ūi thang khùn. In ko͘-put-chiong tio̍h khùn tı̄ tâm-tâm ê thô͘-kha. In tı̄ lō͘-tiong só͘ tú-tio̍h ê o͘-bı̄n lâng m̄-nā chin ok, koh chin gâu giâu-gı̂ lâng. Nā bô choē-choē mı̍h-kiāⁿ sàng in, lō͘ in toàn-toàn m̄ chioh lâng kè. Siat-sú nā tio̍h kā in boé chia̍h mı̍h, khah choē mı̍h-kiāⁿ kap in táu-oāⁿ, in iā boē boán-chiok. In ê tham-sim chin-chiàⁿ tāng. In koh sı̄ kip-sèng ê lâng, chin khoài pı̀ⁿ-bı̄n; chin khoài kap lâng oan-ke. Só͘-í tùi hit toē-hng keng-kè, Lí-un-su-teng kap tè i ê lâng lóng sı̄ khiā-khí tı̄ gûi-hiám tiong.
In bat kàu tı̄ chı̍t ê hiuⁿ-siā, tú-tn̄g hit siā ê thâu-ba̍k chin-chiàⁿ tham-sim. I kóng, Nā bô chiong chı̍t ê lâng hō͘ i choè lô͘-châi, á-sı̄ chiong chhiah-gû sàng i, i tek-khak m̄-khéng Lí-un-su-teng tùi i ê toē-kài keng-kè. M̄-kú Lí-un-su-teng boē-tit-thang chiong hiah choē mı̍h hō͘ i. Hit ê thâu-ba̍k sûi-sı̂ pı̀ⁿ-bı̄n. I kiò i ê pō͘-hā tio̍h ûi Lí-un-su-teng. Khoàⁿ-kı̀ⁿ m̄-sı̄ sè, Má-ko-lô kín oá lâi pó-hō͘ i. Kai-chài tāi-ke bô chhut-chhiú.
Khó-sioh Lí-un-su-teng tı̄ lú-hêng tiong, siông-siông phoà-pı̄ⁿ, siông-siông jia̍t. I ê sin-thé ná kú ná lám, lâng iā tı̍t-tı̍t ná sán. Koh ū choè-lı̄ ê in-toaⁿ, i it-hoat kan-khó͘. Kàu lō͘-bé i soà lóng boē kiâⁿ, put-kò kan-ta tó tı̄ chháu-liâu-á lāi. Jı̍t-jı̍t tı̄ hia teh kan-khó͘, iā bô i-seng thang lâi khoàⁿ i. Nā-sı̄ ū thang tiām-tiām hioh-khùn iā-sı̄ hó. M̄-kú hiah ê o͘-bı̄n lâng it-hoat put-ti-chiok. In ê tham sim ná hoat-hiān. In kan-ta kiông-kiông beh thó-mı̍h. Hō͘ in liáu, in iā-sı̄ beh koh thó. Chin-chiàⁿ bô chı̍t ê kui-kú. Kàu lō͘-bé, siūⁿ bô hoat-tō͘, Lí-un-su-teng chiah chiong i só͘ khiâ hit chiah gû khan-khı̀ sàng in. Hit-sı̂ in kui-tı̄n chiah hoaⁿ-hí thè--khı̀.
Koh keng-kè kúi-nā jı̍t kú, in iû-goân koh tú-tio̍h pa̍t chong-cho̍k ê lâng. Chiah ê iā-sı̄ chin ài thó mı̍h, nā bô hō͘ in, in tek-khak m̄-chún lâng tùi in hia keng-kè. Mı̍h-kiāⁿ í-keng hō͘ in the̍h chin-choē, kàu-bé in soà kia̍h to, chhèng, lâi cha̍h lō͘; in-ūi in iáu beh koh thó mı̍h. Taⁿ beh cháiⁿ-iūⁿ?
Kàu siōng lō͘-bé, Lí-un-su-teng ko͘-put-chiong chiong i só͘ chhun ê mı̍h, he̍k-sı̄ ka-kı̄ ê lāi-saⁿ, kui koāⁿ chu-á, kap tè i ê lâng só͘ ū ê mı̍h, it-chı̄n the̍h hō͘ in. Nā sı̄ in iáu-bē boán-chiok. In put-kò sı̄ beh kiông chhiúⁿ chiū-sı̄. Siūⁿ kàu bô lō͘, Lí-un-su-teng chiah chiong chı̍t chiah gû, kap chhiūⁿ-gê the̍h hō͘ in.
Tú-tio̍h chit khoán ê kéng-gū, boē bián-tit hō͘ in tāi-ke ê sim-koaⁿ kàu-ke̍k sit-chı̀. Tāi-ke chai-iáⁿ tùi hit toē-hng keng-kè, sı̍t-chāi sı̄ chin gûi-hiám. Hiah ê Má-ko-lô lâng tùi án-ni tiû-tû m̄ kap Lí-un-su-teng choè-tı̄n khı̀. Sui-jiân khó͘-khǹg in, in iā-sı̄ bô beh thiaⁿ. Tú-tio̍h án-ni, Lí-un-su-teng kūi-lo̍h kı̂-tó, chhiat-ı̀ kiû Siōng-tè m̄-thang pàng-sak in. I chhut-siaⁿ kiû kóng, “Chı̀-toā ê Siōng-tè ah, kiû Lí pang-chān goán, kiû Lí pang-chān goán. Kiû Lí kiù goán thoat-lı̄ tùi-te̍k ê chhiú.”
Koh tia̍p-á-kú, hiah ê Má-ko-lô lâng, chı̍t-ê chı̍t-ê lâi Lí-un-su-teng ê bı̄n-chêng jı̄n in ê m̄-tio̍h,kóng, Taⁿ in koat-ı̀ bô beh pàng-sak in ê chú-lâng. Tùi hit-tia̍p liáu-āu, in chı̄n-tiong chiàu só͘ iok--ê,it-chı̄n lâi kiâⁿ.
In tı̄ lō͘-tiong koh-chài tú-tio̍h choē-choē khoán ê kan-khó͘. Chóng-sı̄ kiâⁿ kàu Phô-tô-gâ ê léng-thó͘ ê sı̂, in tú-tio̍h chı̍t ê Phô-tô-gâ lâng, soà hō͘ i hó khoán-thāi. Lí-un-su-teng tiàm tı̄ i ê chhù liâu-ióng chı̍t lé-pài kú. I ê sin-thé chiū chiām-chiām khah ióng-kiāⁿ. In tùi chia koh khí-sin beh khı̀ Lô-an-tà (Loanda). I ê lō͘-chām iok ū 300 Eng-lí. Tùi chit-tia̍p khí, koh kiâⁿ lō͘, chhe hong, pha̍k jı̍t, iau-gō. Lí-un-su-teng ê sin-thé chiām-chiām ná sit-la̍t. Koh bô loā-kú, i soà lóng boē kiâⁿ. Āu-lâi chiong gû hō͘ i khiâ, i iā khiâ boē tiâu. Sin-thé loán-jio̍k kúi-nā pái kiōng beh hūn--khı̀. Sin-thé hiah-nih lám, i boē-kò͘-tit siá jı̍t-kı̀,liân jı̍t-chí i iā boē kı̀-tit.
Hó kai-chài, koh bô kúi-jı̍t, in tùi hn̄g-hn̄g chiū khoàⁿ-kı̀ⁿ hái. Tı̄ 5 ge̍h 31 jı̍t (1854 nı̂), in tāi-ke an-jiân kàu tı̄ Lô-an-tà ê siong-káng. Tı̄ hia Lí-un-su-teng tit-tio̍h chı̍t ê Eng-kok lâng ê hó khoán-thāi. I chin sió-sim teh kā i chiàu-kò͘.
