Ou-lâng ê lāu-bú--Má-lı̄ Bı̍t-tek ê Su-lé-sa
1. I ê ka-têng
1814 nı̂ 12 ge̍h 2 jı̍t Su-lé-sa tàn-seng tı̄ chı̍t ê So͘-kek-lân ê ka-têng. Lāu-pē sui-jiân toà ū siān-liông ê sèng-chit, chóng-sı̄ khó-sioh i sı̄ chùi-hàn, só͘-í Su-lé-sa kap 2 ê sió-bē tı̄ sè-hàn ê sı̂, bē thang keng-kè kng-bêng khoài-lo̍k ê seng-oa̍h, chı̍t-ke siông-siông siū o͘-iáⁿ só͘ jia-cha̍h.
Tı̄ 11 hè ê sı̂ Su-lé-sa kap lāu-bú chiū chhut-khı̀ kang-tiûⁿ choè lú-kang. 11 hè ê cha-bó͘ gín-ná tùi thàu-chá 6 tiám lô-tōng kàu àm-mı̂ 6 tiám,che sı̍t-chāi sı̄ kàu-gia̍h thang khó-lı̂n, chóng-sı̄ Su-lé-sa kéng-jiân ū thun lún it-chhè, sı̄m-chı̀ í-goā iā koh choan-sim jı̄n-chin tha̍k-chheh. Kı̂-tiong i só͘ iàu-kín un-khûn teh tha̍k ê chheh, chiū-sı̄ Sèng-keng.
2. Pı̂n-bı̂n ê thiⁿ-sài
Ūi-tio̍h ka-têng Su-lé-sa ū keng-kè 17 nı̂ kú ê lú-kang seng-oa̍h. Tı̄ chit tiong-kan i ū tùi lāu-bú ê kı̂-tó tit-tio̍h kian-kò͘ kèng-khiân ê sı̀n-gióng seng-oa̍h. Tı̄ kang-tiûⁿ hō͘ tâng-kang chheng-choè “sèng-chiá”. Tı̄ pı̂n-bı̂n-khut ê kàu-hoē ū pang-chān kàu-hoē só͘ chú-chhui ê àm-o̍h, á-sı̄ Chú-jı̍t-o̍h ê kang,kap chéng-chéng ê chū-hoē.
Ū chı̍t ê hân-léng ê àm-mı̂, tı̄ pı̂n-bı̂n-khut ê hāng-lō͘-nı̍h, ū chı̍t-thoân put-liông ê chheng-siàu-liân ûi tı̄ Su-lé-sa ê sin-piⁿ, hit ê thoân-tiúⁿ ēng soh-á kat chı̍t-tè siah-iân lūi tı̄ Su-lé-sa ê ām-kún, kóng “m̄-thang khı̀! Thêng-chí lí ê kong-chok!” Nā-sı̄ Su-lé-sa bô chhut chı̍t-siaⁿ, an-chēng khiā-teh. Soh-á ná thoa, ām-kún ná chhui ná ân, chóng-sı̄ Su-lé-sa it-hoat tı̂m-chēng, hut-jiân sı̀-bı̄n chēng-chēng thêng-chí goân-lâi ê jiáu-loān, āu-lâi ū thiaⁿ-kı̀ⁿ siaⁿ kóng:“Bô-lō͘-ēng ê lâng!” Chiū lı̄-khui i khı̀.
Tí-te̍k ka-têng ê o͘-àm, siāng-sı̂ iā beh hòng-siā kng-bêng tı̄ o͘-àm ê hù-kı̄n lı̂n-iū, Su-lé-sa ū hiàn-sin ló͘-le̍k, lim khó͘-poe, keng-giām tio̍h chéng-chéng ê thòng-khó͘, nā-sı̄ án-ni i iû-goân kè-sio̍k choè kang tı̄ pı̂n-bı̂n-khut, tı̍t-kàu i 17 nı̂ ê lú-kang seng-oa̍h.
Su-lé-sa ū hui-siông hi-kı̂ kám-hoà-la̍t. Ū choē-choē ok-chit ê chheng-liân tùi tı̄ i ê kám-hoà kéng-jiân ū kiâⁿ tı̄ sı̀-chiàⁿ ê tō-lō͘. Hit ê chhui ām-kún put-liông ê thoân-tiúⁿ, āu-lâi iā chiâⁿ-choè iu-siù ê sı̀n-tô͘. Su-lé-sa tı̄ pı̂n-bı̂n-khut jia̍t-sim ín-chhoā hia ê peh-sı̀ⁿ kui-ǹg Chú. I sı̄ in ê thiⁿ-sài, choan-choan teh thoân Chú Iâ-so͘ ê hok-im, pò chai hó siau-sit ê sù-chiá.
3. Ǹg o͘-àm ê Tāi-lio̍k chhut-hoat
1814 nı̂ Lí-lún-sū-tun tı̄ Hui-chiu ê Ò-tē siū Siōng-tè kéng-tiàu êng kui thian-kok, siau-sit chı̍t-ê thoân kàu Lí-lún-sū-tun ê kò͘-hiong ê sı̂, choân Au-chiu kéng-jiân ū hoàn-khí tāi-ke ê hùn-heng. Beh chiap-soà úi-tāi ê sûn-kàu-chiá ê huih sı̄ chı̄-chūi? Chit ê ho͘-kiò it-tı̍t tı̄ Su-lé-sa ê sim-lāi chhut-siaⁿ. “Kia̍h hok-im ê hé-pé tı̄ o͘-àm ê bân-tē,” chit ê ho͘-tiàu bô chı̍h-chām tı̍t-tı̍t ek-moá tı̄ Su-lé-sa ê sim.
1876 nı̂ 8 ge̍h 5 jı̍t, 28 hè ê lú-chú Su-lé-sa chē chûn lı̄-khui Au-chiu ǹg o͘-àm ê Hui-chiu chiân-chı̀n. Tng sı̂ tú-tú ū soan-kàu-su An-tek-sun hu-hū tı̄ Hui-chiu Kha-lia̍p-má ê só͘-chāi. Lāu hu-hū ū ngiâ-chih Su-lé-sa toà tı̄ hia, Su-lé-sa bô sı̍p-koàn tı̄ Hui-chiu sek ê seng-oa̍h, chóng-sı̄ tùi tı̄ An-tek-sun hu-hū chhin-chhiat ê chiàu-kò͘, ū chō-chiū i chiâⁿ choè chı̍t ê Siōng-tè só͘ ha̍h-ēng ê lú-pı̄.
4. Hui-chiu ê chû-bó
1880 nı̂ 10 ge̍h, Su-lé-sa lı̄-khui An-tek-sun hu-hū, sim chûn ko-kùi ê ı̀-chı̀, phāu moá-pak hoaⁿ-hí ê ǹg-bāng, toaⁿ-sin jı̍p chhim-ò͘ ê bân-tē Kha-lia̍p-má Bı̍t-sun. Chit ê só͘-chāi ū 5 ê tē-hng thang choè thoân-tō ê oa̍h-tōng tiong-sim, Su-lé-sa tı̄ chia ê só͘-chāi múi-jı̍t tı̄ ha̍k-hāu kà ha̍k-seng, kı̂-thaⁿ koh choè ka-têng hóng-būn ê kang.
Tı̄ chit ê pêng-hô ê seng-oa̍h tiong, bô kú, i ū chhin-ba̍k khoàⁿ-tio̍h chı̍t ê chin-chiàⁿ kiaⁿ-hiâⁿ ê sè-kài. Hù-kūn ū chia̍h-jı̂n-chéng ê hiuⁿ-siā, sı̄ choan-bûn thâi-sí tùi-te̍k, hiàn tek-sèng ê chè koh chia̍h hit ê bah. Iû-tiúⁿ nā sí-khı̀, hit ê bó͘ kap soè-ı̂ kap it-chhè ê lô͘-châi lóng tio̍h chām-thâu kap iû-tiúⁿ saⁿ-kap bâi-chòng (ū ê iû-tiúⁿ ū 700 miâ ê soè-ı̂). Hū-jı̂n-lâng nā siⁿ siang-siⁿ, chiū kóng sı̄ Mô͘-kúi-kiáⁿ, só͘-í tio̍h koáⁿ-kín chiong gín-ná thâi-sí, lok tı̄ am-kng toà khı̀ hiat tı̄ chhiū-nâ lāi, liân hit ê siⁿ siang-siⁿ kiáⁿ ê lāu-bú iā tio̍h siū koáⁿ-chhut kàu tı̄ chhiū-nâ-lāi gō-sí. Chia ê sū hō͘ Su-lé-sa ê sim bē thang bô ūi-tio̍h chia ê o͘-àm lâi hùn-tò͘. I ēng béng lia̍t ê le̍k-liōng thê-chhiòng hoè-chí sat-sí siang-siⁿ ūn-tōng.
Su-lé-sa ū khí-chō tek-thô͘ chhù, chiong hiah ê bê-sı̀n ê hi-seng chiá tı̍t-tı̍t siu-iông, choè ka-kı̄ ê kiáⁿ lâi ióng-io̍k. I kā hiah ê gín-ná choè saⁿ, pó͘ saⁿ, i-tı̄ phoà-pı̄ⁿ, kà in tha̍k-chheh, chiong Ki-tok ê hok-im kóng hō͘ in thiaⁿ, poê-iúⁿ lêng-sèng. I sui-jiân bô kiat-hun, chóng-sı̄ chiâⁿ-choè hiah ê gín-ná ê lāu-bú, hiah ê gín-ná lóng kiò i choè “Ma Á-kha-ma-ba,” ı̀-sù chiū-sı̄ “chhin-ài ê ma-ma,” á-sı̄ chheng choè úi-tāi ê ma-ma.
5. Ka-têng ê put-hēng
1883 nı̂ 4 ge̍h, Su-lé-sa in-ūi sin-thé ke̍k-tō͘ ê soe-lám, só͘-í chhoā chı̍t ê gín-ná tńg-khı̀ Eng-kok. Tı̄ kò͘-hiong 3 nı̂ kú ê hiu-ióng, bô phah-sǹg, tı̄ chit tiong-kan ka-têng tà-moá o͘-hûn. 2 ê sió-bē kap lāu-bú lóng phoà-pı̄ⁿ tı̂m-tāng, āu-lâi sui-jiân lāu-bú kap chı̍t ê sió-bē ū hoê-ho̍k kiān-khong, chóng-sı̄ iáu-kú chı̍t ê sió-bē siū Siōng-tè ê kéng-tiàu ū lı̄-khui sè-kan.
1886 nı̂ Su-lé-sa koh khí sin lâi kàu Hui-chiu. Chit-pái Su-lé-sa sı̄ jı̍p tı̄ koh khah chhim ê Ò-tē, chóng-sı̄ keng-kè 3 kò͘-ge̍h, Su-lé-sa ê lāu-bú kap sió bē ū pàng Su-lé-sa toaⁿ-sin tı̄ sè-kan, lı̄-khui chit ê toē-chiūⁿ. “Lâu goá chı̍t ê, lâu goá chı̍t ê. Ò͘! Ko͘-to̍k ê goá.” Tı̄ lâu ba̍k-sái ê tiong-kan i koh su-siūⁿ “Tùi tı̄ goá, Thian kok sı̄ pí Eng-kok khah kūn. Kut-chhin í-keng bô khı̀, chóng-sı̄ tùi tı̄ Chú, goá ê hiaⁿ-tı̄ chí-bē sı̄ loā-á-nı̍h choē!-----”
6. Hok-im ê sù-chiá
Su-lé-sa thiàⁿ o͘-lâng ê jia̍t-chêng, koh khah ke-thiⁿ, tı̄ liû-hêng-sèng phoà-pı̄ⁿ ê sı̂, i ēng sı̀ ê kak-ngō͘ khoàⁿ-kò͘ hiah ê pı̄ⁿ-lâng. 1888 nı̂ i koh ı̂-soá kàu ke̍k chhim ê Ò-tē, tı̄ hia kè-sio̍k thiàⁿ o͘-lâng tı̍t kàu 15 nı̂, kú-tn̂g ê sı̂-kan, Ki-tok ê tek-sèng ū tı̄ Su-lé-sa ê sin-chiūⁿ, thâi sí siang-siⁿ kiáⁿ ê lâng toā toā kiám-chió, chham-ka chū-hoē ê peh-sı̀ⁿ jı̍t-jı̍t ná ke-thiⁿ. I hi-kı̂ ê kám-hoà-la̍t, chǹg jı̍p tı̄ o͘-lâng ê tiong-kan.
1914 nı̂ Au-chiu tāi-chiàn po̍k-hoat, Su-lé-sa phoà-pēⁿ ke̍k kı̂ tı̂m-tāng, tı̄ 1915 nı̂ 1 goe̍h 13 jı̍t chái-khí 3 tiám, 5 ê cha-bó͘ gín-á ûi tı̄ i ê sin-piⁿ, tı̄ chit ê chêng-kéng i lêng-hûn kèng-jiân lı̄-khui i ê bah-thé, hit ê sı̂ tú-tú 66 hoè, tı̄ A-hui-lı̄-ka khó͘-chiàn 39 nı̂ kú, tùi lú-kang lâi keng-koè nı̂-khin ê sı̂-tāi, āu-lâi tùi chhim koh chhim ê ok-tē teh chêng-chı̀n ê Su-lé-sa, i sı̄ chı̍t ê loán-jio̍k ê lú-sèng, chóng-sı̄ i kiám sı̄ jio̍k-chiá!
(Oa̍h-miā ê Bí-niû tē 52 kı̂, 1959 nı̂ 9 ge̍h)
